Kościół i gród warowny w Koźminku

Kościół i gród warowny w Koźminku 

Tygodnik Ilustrowany 18.03.1865

Kościół i gród warowny w Koźminku. Koźminek, niewielkie miasteczko, o dwie mile od Kalisza, historyą swoją odległej sięga starożytności. W r. 1369 Kazimierz Wielki darował ją wraz z okolicznemi wsiami sławnemu Bartoszowi z Wissenburga czyli Więcburga Odolanowskiemu, staroście kujawskiemu, głośnemu w w dziejach rycerzowi, który za króla Ludwika stał na czele stronnictwa usiłującego wprowadzić Piastów na tron Polski. Znakomity ten możnowładca miał wystawić w Koźminku zamek obronny, po którym ślady fundamentów na wzgórzach ku zachodowi od kościoła dotąd są widoczne. Jemu także bezwątpienia winien założenie swoje i kościół parafialny, który według akt miejscowych istniał już koło r. 1400.

„Znakomity ten możnowładca miał wystawić w Koźminku zamek obronny, po którym ślady fundamentów na wzgórzach ku zachodowi od kościoła dotąd są widoczne”

Hipotytyczne lokalizacje zamku w Kożminku

Zachodnia część Koźminka

Od Redakcji : Zatrzymajmy sie na chwilę tutaj. Do dziś nie jest znana dokładna lokalizacja średniowiecznego zamku w Koźminku. Zakładano, że gród taki był wybudowany gdzieś blisko koryta rzeki Swędrni, gdzie jej wód używano by do napełnienia zamkowej fosy. Jako przykładowe lokalizacje koźmińskiego grodu podaje się tereny położone na północ/północny-zachód od kościoła. I tam też szukano jakichkolwiek śladów po nieistniejącej już dziś warowni. Ta wzmianka w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1865 roku rzuca kompletnie nowe światło na prowadzone wcześniej badania. Autor testu twierdzi, że warownia została wybudowana na zachód od kościoła na wzgórzach i jeszcze wtedy (w 1865 roku) widać było pozostałości po fundamentach, czyli jeszcze 150 lat temu! Gdzie w Koźminku są wzgórza??? Osobiście zakładamy, że lokalizowanie grodu przy korycie rzeki jest jak najbardziej słuszne. Jednak tekst nie podaje, w jakiej odległości od kościoła pobudowano średniowieczny gród. Sprawdzamy zdjęcia satelitarne na zachód od kościoła. Dwa miejsca wydają się nam podejrzane. Teren przy dzisiejszej oczyszczalni ścieków, i nieco dalej blisko koryta rzeki. Może to tutaj, są tu wprawdzie niewielkie wzniesienia. Skaner laserowy ujawnia też inne miejsce wyglądem przypominające te opisywane przez nas już na naszej stronie, szwedzkie okopy. Czy może jest to ślad po jednym z nich do tej pory nam jeszcze nieznanym, a  może jest to czysty przypadek i są to pozostałości po niwelacji terenu przez właściciela gruntu? Nie wiemy ale mamy przynajmniej punkty zaczepienia i pozostają nam tylko badania terenowe.

Teren oczyszczalni ścieków

Szwedzki okop czy zbieg okoliczności?

Po nim przed rokiem 1496 właścicielem miasta był Jan Ostroróg, generał wielkopolski zmarły w 1499, którego syn Stanisław kasztelan, później wojewoda kaliski, robił działy co do Koźminka z rodzonym bratem swoim Wacławem, w 1514. Syn zaś jego ostatniego, Jakub, generał wielkopolski, zmarły 1568, przyjąwszy wyznanie braci czeskich, oddał w r. 1553 rzeczony kościół ze wszelkimi funduszami swoim współwiercom. Kim byli Bracia Czescy? 

BRACIA CZESCY (WIKIPEDIA)

Ruch braci czeskich zapoczątkował taborycki myśliciel Petr Chelčický, który swoim pacyfistycznym postępowaniem oraz traktatami etycznymi natchnął pewną część husytów do życia we wspólnotach wzorujących się na apostołach i urzeczywistniających napomnienia Jezusa Chrystusa z Kazania na Górze.

Jedną z takich grup było Bractwo Ewangelii Chrystusa powstałe 1 marca 1457 roku z inspiracji arcybiskupa Jana Rokycana w miejscowości Kunvald koło Žamberka. Społeczność ta, rekrutująca się z resztek taborytów, której przywódcą był Grzegorz Krajčí oraz utrakwistyczny ksiądz Michał z Žamberka, osiadła w dobrach Jerzego z Podiebradów. Od 1464 roku grupa ta zaczęła dążyć do niezależności od Kościoła katolickiego.

Synod w Lhotce

26 marca 1467 roku z inicjatywy Grzegorza Praskiego w Lhotce pod Rychnovem odbył się pierwszy synod gmin braci czeskich, podczas którego doszło do wyodrębnienia się tej grupy husyckiej jako odrębnego Kościoła. Członkowie nowej wspólnoty, która przyjęła nazwę Jednota Braci Czeskich (łac. Unitas Fratrum), wybrali spośród siebie pierwszych duchownych: Eliasza z Chřenovic, Tomasza Přeloučskýego oraz seniora kongregacji, Macieja z Kunvaldu, którego ordynował ksiądz Michał z Žamberka, wcześniej ordynowany biskupem przez biskupa waldensów, Stefana.

Jednota Bracka w Królestwie Czech

Synod w Lhotce stał się powodem schizmy między utrakwistami, katolikami i braćmi czeskimi. Nieliczne wówczas grupy Jednoty traktowane były w Czechach jako nielegalna sekta i stały się celem prześladowań. Z drugiej jednak strony przyłączali się do nich idealiści związani do tej pory z Kościołem utrakwistycznym, a także resztki wspólnot chrześcijańskich działających w ramach husytyzmu od XV wieku. Kontakty z waldensami spowodowały, że król Maciej Korwin w 1481 wygnał przedstawicieli Jednoty z Czech do Mołdawii. Bracia czescy powrócili jednak do ojczyzny i osiedli głównie na Morawach, gdzie uzyskali przychylność miejscowego rycerstwa i utworzyli drugą po czeskiej prowincję kościelną.

Pod koniec XV wieku wspólnota liczyła już około 100 tys. wiernych zorganizowanych w ponad tysiącu zborów. W związku z dużą liczbą zamożnych i wpływowych neofitów w szeregach braci czeskich doszło do rozłamu w kwestii stosunku członków Kościoła do pełnienia funkcji publicznych oraz edukacji. Mniejszość (Amozyci), na których czele stała starszyzna i duchowieństwo, opowiadała się za izolacją ruchu i zachowaniem rygoryzmu, jaki wynikał z pism Chelczyckiego. Większość (Stronnictwo Większości), której przewodził młody senior Jednoty Łukasz Praski, dążyła do reform doktryny.

W wyniku odbytego w 1496 roku, w celu przedyskutowania trapiących Kościół spraw, synodu w Chlumcu wprowadzono znaczące zmiany. Bracia czescy z zamkniętej kongregacji przeistoczyli się w nowy Kościół przyjmujący wiernych bez potrzeby ponownego chrztu. Rozwinięto również postulat nauki o potrzebie zdobywania wiedzy. Przegłosowano program o rozwoju edukacji i udzielaniu się wiernych w życiu publicznym Królestwa Czech.

Ortodoksyjni braci czescy tzw. amozyci utworzyli wówczas odrębną wspólnotę, która jednak nie rozwinęła się nigdy w większy Kościół i zanikła stosunkowo szybko z powodu kurczącej się liczby wyznawców w połowie XVI wieku.

Wpływ protestantyzmu na braci czeskich

W okresie reformacji bracia czescy nawiązali kontakty z Marcinem Lutrem i Ulrichem Zwingli. Za sprawą seniora Jana Augusty przyjęli wzorowane na wyznaniu ewangelicko-augsburskim wyznanie Konfesji Braterskiej (Confessio Bohemica). Dzięki seniorowi Janowi Blahoslavowi doczekali się własnego tłumaczenia Pisma Świętego (Biblia Kralicka). W drugiej połowie XVI wieku pod wpływem kalwinizmu odrzucili rygorystyczne praktyki katechumenatu dla nowych wiernych, celibat duchownych i spowiedź indywidualną.

Emigracja braci czeskich

Rozwój braci czeskich w Królestwie Czech hamowały prześladowania. W 1548 roku cesarz Ferdynand I Habsburg wydał edykt, w którym zmusił znaczną część członków Jednoty Braterskiej do opuszczenia Czech lub do zmiany wyznania na katolickie. Bracia czescy emigrowali na Dolny i Górny Śląsk, do Niemiec oraz do Rzeczypospolitej, w której cieszyli się największą tolerancją religijną.

W XVIII wieku w Saksonii emigranci z Moraw znaleźli możnego protektora w osobie Mikołaja von Zinzendorfa i za jego sprawą utworzyli Kościół braci morawskich. W XVIII wieku na Dolnym i Górnym Śląsku władze Królestwa Prusrozpoczęły likwidowację niezależności zborów czeskich i po 1817 roku włączały je w struktury Pruskiego Kościoła Unijnego.

W XIX wieku tylko w Królestwie Kongresowym przetrwały dwa zbory, podporządkowane konsystorzowi ewangelicko-reformowanemu w Warszawie.

Bracia czescy podczas wojny trzydziestoletniej

Rola braci czeskich w monarchii habsburskiej wzrosła z początkiem XVII wieku. W 1609 roku uzyskali oni od cesarza Rudolfa II wolność wyznania (Rudolfův Majestát) w Czechach i na Dolnym i Górnym Śląsku. W czasie wojny trzydziestoletniej byli główną siłą, która wyniosła na tron Fryderyka V Wittelsbacha i opowiadała się za wojną z dynastią Habsburgów.

Upadek powstania czeskiego w 1620 roku i druzgocąca klęska armii czeskiej na Białej Górze spowodowały dla braci czeskich niszczycielską dla nich falę prześladowań. Działalność braci czeskich została zakazana, a przywódcyJednoty z seniorem Janem Amosem Komeńskim na czele udali się na emigrację. Resztki wspólnoty zeszły do podziemia. Kościół przetrwał w Czechach jako nieformalne i tajne gminy wyznaniowe na Morawach, na Śląsku, w Kotlinie Kłodzkiej i w Sudetach, gdzie jego wyznawcy doczekali się Patentu Tolerancyjnego z 1781 roku.

Bracia czescy po 1781 roku

Po wydaniu w 1781 roku patentu tolerancyjnego bracia czescy nie odzyskali prawa do legalizacji swojego Kościoła. Zmuszeni zostali do praktykowania wyznania w ramach kościołów protestanckich, ewangelicko-augsburskiego lub ewangelicko-reformowanego (zob. Kościół ewangelicki w Austrii w latach 1781-1918). Ze zborów, które wówczas powstały w 1918 roku w Czechosłowacji stworzono Ewangelicki Kościół Czeskobraterski.

Jednota Braci Czeskich na ziemiach polskich

Emigracja braci czeskich do Polski rozpoczęła się w XVI wieku. W Koronie Królestwa Polskiego znaleźli się oni pod opieką magnackich rodów wielkopolskich Ostrorogów i Leszczyńskich. Dzięki ich protekcji utworzyli trzecią (po czeskiej i morawskiej) prowincję kościelną, z głównym ośrodkiem religijnym w Ostrorogu, a później Lesznie. Odegrali ważną rolę w rozwoju reformacji w Wielkopolsce.

W 1555 roku na synodzie w Koźminku bracia czescy weszli w unię z rodzącym się w Polsce Kościołem kalwińskim. W 1570 roku uczestniczyli w pracach nad unią ambony i ołtarza Kościołów ewangelickich w Rzeczypospolitej i bylisygnatariuszami Zgody sandomierskiej. Od końca XVII wieku zaczęli się coraz bardziej doktrynalnie upodabniać do kalwinizmu i pod koniec XVIII wieku o ich odmienności stanowiła właściwie tylko nazwa i autonomia gmin wyznaniowych.

Wspólnota braci czeskich z Leszna wzięła czynny udział w przygotowaniach do najazdu szwedzkiego na Polskę. Spotkały ich za to represje co przyczyniło się do upadku prowincji kościelnej.

W XVIII wieku liczebność wiernych Jednoty zaczęła drastycznie maleć. W 1817 roku ostatnich kilka zborów w Wielkim Księstwie Poznańskim zostało podporządkowanych pruskiemu konsystorzowi w Poznaniu, z zachowaniem jednak pewnej odrębności administracyjnej, jako Okręg Kościelny Poznań II, który istniał do 1945 roku.

Obecnie na terenie Polski największe skupiska potomków braci czeskich, którzy pielęgnują swoje tradycje religijne w ramach Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, znajdują się w okolicach Bełchatowa (Zelów) i Strzelina(Gęsiniec).

Charakterystyka

Pierwotnie bracia czescy głosili utopijny program chrześcijańskich gmin zbudowanych na zasadzie ewangelicznej równości społecznej i ubóstwa. Odrzucali jako największe zło wojnę i przemoc. Unikali służby wojskowej i pełnienia funkcji publicznych. Głosili, że jedyna prawda jest zawarta w Biblii. Chrzcili i katechizowali ponownie konwertytów. Odrzucali Tradycję Kościoła.

Po synodzie w Chlumcu z 1496 roku większość braci czeskich przyjęła naukę o potrzebie zmian w Kościele i otwarcia go na działalność naukową, społeczną oraz misyjną. W okresie reformacji doktryna czeskobraterska ewoluowała w kierunku kalwinizmu. Bracia czescy przyjęli program teologiczny koncentracji na świadectwie Pisma Świętego, uznaniu nauki o usprawiedliwieniu wyłącznie z łaski, odrzuceniu pośredniczącej roli kapłanów w drodze do zbawienia. Uznali, że chrzest należy przyjmować w wieku świadomym. Odrzucili wiarę w przeistoczenie i spowiedź uszną.

+++

Była to najświetniejsza epoka tego miasta, posiadało ono bowiem wtedy znaczną fabrykę pasów srebro i złotolitych. Szczególnie zaś słynęło szkołą wyższą utrzymywaną przez braci czeskich, w której miedzy innemi kształciła się ich młodzież do stanu duchownego przeznaczona. Założyli ją jednocześnie Ostrorogowie i zaopatrzyli ją w pewne fundusze. Z temu wszystkiem fundusze musiały być niedostateczne, gdyż w latach 1560, 1573 i 1582 zbierano na utrzymanie szkoły w Koźminku składki pomiędzy szlachtą wielkopolską wyznania braci czeskich, a i te snadź okazały się niedostateczne, skoro przy końcu XVI stulecia zeszła ona na szkołę elementarną. Drukarni zaś nigdy tutaj nie było, jak to dowiódł Łukaszewicz (O kość. br. czes. 408)  

Zdjęcia archiwum R.G.H zrobione techniką podczerwieni

Kościół braci czeskich w Koźminku należał do najcelniejszych tego wyznania w Wielkopolsce. W nim to odbył się w r. 1555 pierwszy raz zjazd wolny różnowierców polskich, złożony w celu łączenia się miedzy sobą, na który zjechało wielu znakomitych panów i ministrów ewangelickich. (Opisał ten synod dokładnie Łukaszewicz. Dzieje kość. wyz. welw. Str.  22. Wnukowie Jakuba Ostroroga: Sędziwuj, Stanisław, Jan i Jakub Ostrorogowie, uposażyli ów Kościół w r. 1594; zostawał zaś on w ręku braci czeskich do r. 1594, w tym bowiem czasie Koźminek przeszedł na własność katolików; ci wkrótce zbór rozproszyli, a świątynie pierwotnym posiadaczom zwrócili.

Zdjęcia archiwum R.G.H zrobione techniką podczerwieni

Budowla atoli znacznie od teraźniejszej różniła się, składała się albowiem tylko z pierwszej kondygnacji; w późniejszych latach dostawiona została druga, wyższa czyli środkowa część z sygnaturką; na ostatku część z wieżą wybudował ks. Paweł Maliński, proboszcz tutejszy, zmarły w 1836 roku, który niczego nie szczędził, aby tę piękną pamiątkę pobożności praojców naszych podtrzymać w stanie wszelkiej możliwej świetności. Kościół, jaki w obecnym wizerunku przedstawiamy, pod tytułem św. Jana ewangelisty, jest murowany, całkiem sklepiony, z wieżą, od rontu dachówką polewaną kryty. Ma w wielkim ołtarzu piękny obraz św. Jana, malowany w Rzymie, w grobach zaś jako osobliwość pokazują w dwóch trumnach zawieszonych w powietrzu na łańcuchach żelaznych, w zupełnej całości przechowane zwłoki Katarzyny Kraska, zmarłej około połowy XVI wieku w 63 roku życia, która do powiększenia funduszów kościelnych znacznie się przyczyniła. Utrzymuje się tu podanie, iż gdy w ostatnich czasach ciekawi zwidzający te wiecznotrwałe zwłoki, chcieli zdjąć pierścień z palca nieboszczki, palec w tej chwili tak się zagiął, że obecni z przestrachem zaniechali swego zamiaru i odtąd nikt już tego nie próbuje.

Kraska Jan h. Belina (zm. ok. 1460), cześnik kaliski i starosta koniński. Pochodził z Łubnicy w Łęczyckiem (?); w młodości był dworzaninem królewskim. W r. 1423 bawił z królem na zjeździe z Zygmuntem luksemburskim w Kieżmarku, w r. 1425 świadkował na dokumencie królewskim w Żarnowcu, t. r. i w latach następnych występował kilkakrotnie w formułach ad relationem dokumentów królewskich. Należał w tym czasie najpewniej do grupy skupionej wokół królowej Zofii (Sonki), czwartej żony Władysława Jagiełły. W r. 1427 wraz z kilkoma innymi dworzanami oskarżony o romans z królową, przebywał jakiś czas w więzieniu, z którego wyszedł przed 13 VIII 1430 r. W r. 1431 towarzyszył już królowi podczas objazdu Rusi. T. r. naganiony w szlachectwie przez niedawnego towarzysza więzienia Jana Hinczę z Rogowa, oczyścił się przed sądem królewskim w Krakowie przysięgą świadków i własną. Jego szlachectwo w r. 1446 naganiono powtórnie, tym razem w Wielkopolsce; K. uwolnił się wówczas od zarzutów przed sądem namiestnika królewskiego na Wielkopolskę, Wojciecha Malskiego, przedstawiając wyrok z r. 1431. Pod h. Belina odnotowany został wraz z innymi przedstawicielami rycerstwa polskiego w piętnastowiecznej Bergshammarvapenboken.

W r. 1432 K. opuścił dwór królewski, uzyskując zapewne w dożywotnią dzierżawę najbogatsze w Wielkopolsce starostwo konińskie. Odtąd mieszkał w Koninie; dokupił w r. 1438 wójtostwo tamże. Przed r. 1440 K. ożenił się z Katarzyną, córką Doroty, wdowy po Piotrze z Wałdowa i Łobżenicy na Krajnie, właścicielką wsi Nakwasin, Osuchowo i Wałdowo oraz miasteczka Koźminek w pow. nakielskim (dla którego K. uzyskał w r. 1450 przywilej na dwa jarmarki). W r. 1440 wyjechał w orszaku Władysława III na Węgry i na ten cel zapewne sprzedał wójtostwo konińskie; pisał się wtedy również z królewskiego Samborowa (Szemborowa) pod Wrześnią. W r. 1441 był już znowu w Wielkopolsce, 15 X uczestniczył w sejmie piotrkowskim; na Węgrzech uzyskał od króla cześnikostwo kaliskie; z tytułem tym występuje od początku 1441 r. W r. 1444 posiadał sołectwo w Głowiewie, należącym do dzierżawy konińskiej, a w r. 1447 nabył sołectwo w Nowej Wsi. Jako starosta koniński toczył spory z sąsiadami, zwłaszcza z woj. brzesko-kujawskim Janem z Lichenia, którym kres przyniosło dopiero vadium w sumie 1000 grzywien, położone w r. 1441 przez namiestnika królewskiego Malskiego. W r. 1444 stawał K. przed Malskim, oskarżony, że «będąc starostą obowiązanym do wymierzania sprawiedliwości innym, sam łamał prawo, dokonując zbrojnego najazdu».

K. popierał, jak się zdaje, kandydaturę Kazimierza Jagiellończyka, przy którym pojawił się w połowie 1447 r.; nowemu królowi towarzyszył też w inauguracyjnym objeździe kraju. Dn. 4 VII t. r. uzyskał od króla przywilej inhibicyjny, wyłączający go od sądów ziemskich w sprawach dotyczących dzierżonych przezeń królewszczyzn. Rozliczne zasługi K-i wspomniał też król w wydanych dlań przywilejach w r. 1450 i 1453. W latach następnych K. nie brał, jak się zdaje, żywszego udziału w życiu publicznym, ograniczając się do pobytów na sejmach (1453, 1457, 1458).

K. zmarł między 1458 a 1460 r., a jego żona między 1470 a 1473 r.; jej majątek przeszedł na siostrzeńców: księcia Janusza raciborskiego i jego siostrę Annę, księżną głubczycką, widać więc, K. nie zostawił potomstwa. Nie jest znany bliżej związek K-i z bakałarzem Janem z Konina, zwanym Kraską, wykładającym w Krakowie w r. 1458, identycznym, być może, z późniejszym kanonikiem gnieźnieńskim i łęczyckim tego imienia (zm. 1498). Jednocześnie z K-ą występuje jego imiennik – biskup chełmski

Potomkowie Bartosza w 1441 r. sprzedali Koźminek Wojciechowi z Pakości, natomiast w 1435 r. nowa dziedziczka Katarzyna de Waldowo, żona Jana Kraski, odstąpiła miejscowość swojej siostrze Małgorzacie, księżnej raciborskiej.

Zdjęcia archiwum R.G.H zrobione techniką podczerwieni

W końcu czyniąc zadosyć żądaniu p. Stanisława Barcikowskiego, którego uprzejmość zawdzięczamy dostarczenie wizerunku tego kościoła i notat do opisu tegoż użytych, objaśniamy powód mylnie dotąd powtarzanej wiadomości., jakoby Koźminek był niegdyś własnością rodziny Bozrażowskich i że od tych nabyli je Ostrorogowie. Pomyłkę tę popełnił pierwszy Raczyński, a z a nim poszli wszyscy. Stało się zaś to z przyczyny, iż autor Wspomnień Wielkopolski pomieszał Koźmin w Poznańskiem, będący w XVII wieku dziedzictwem Borażewskich, z Koźminkiem Ostrorogów w Kaliskiem, co już sprostował w r. 1850 Łukaszewicz w Opisie kościołów dycc. Pozn. T. II str. 120

 

Share Button

Dodaj komentarz