Koźminek, dla nas pasjonatów, jest miejscem niezwykle ciekawym, jeśli chodzi o historię. Dlatego postanowiliśmy przybliżyć wam ciekawostki z Koźminka i gminy Koźminek. To pierwszy z kilku ciekawych, mamy nadzieje artykułów o Koźminku. Zapraszamy! 

Kościół ewangelicki w Koźminku przy ulicy M.Konopnickiej popada z każdym dniem w kompletną ruinę, wystarczy porównać zdjęcia z 2008 roku do obecnych, by zobaczyć stopniowy rozpad tej, niegdyś pięknej świątyni. To ostatni niemal „dzwonek” by uwiecznić ten ciekawy budynek na zdjęciach i w naszej pamięci. Dlatego postanowiliśmy tym artykułem „uratować” od zapomnienia to niezwykłe miejsce. Bodźcem do powstania tego materiału było niedawne oczyszczenie z krzaków cmentarza ewangelickiego w Koźminku. Zarośnięty krzakami przez długie lata cmentarz został teraz uporządkowany. Odsłonił tym bardzo stare i piękne nagrobki z końca XVIII wieku, a także odsłonił niezwykłą tajemnice sprzed 70 lat, ale o tym napiszemy już w innym artykule. Polecamy też nasz inny temat związany z ewangelikami z Koźminka „Osadnictwo protestanckie 1770 – 1945”

Kaplica ewangelicka 2019 rok 

Koźminek, jako ośrodek

Protestancyzmu

Reformacja

Tak wyglądał kościół w 2008 roku

Głównym celem reformacji (reform religijnych) był powrót do stanu z początków chrześcijaństwa, oczyszczenie Kościoła z błędów i oparcie się na autorytecie Biblii w sprawach wiary. W kwestiach politycznych reformacja odwoływała się do autorytetu władcy i zachęcała do tworzenia Kościoła narodowego. Rozpoczęta wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 roku, szybko dotarła do ziem polskich. Początkowo najszybciej rozwijała się w środowisku miejskim i wiązała się z narastającymi konfliktami społecznymi na tle ekonomicznym. W większych miastach Prus Królewskich, takich jak Gdańsk, Toruń, Elbląg luteranizm stał się wyznaniem panującym, a rady miejskie przejmowały kościbly parafialne, klasztory i przykościelne szkoły. Zbory luterańskie powstały też w Krakowie, Wilnie i Poznaniu. Podczas gdy luteranizm rozwijał się głównie w miastach Pomorza i Wielkopolski, wśród szlachty, zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie szczególnie popularny był kalwinizm, w którym władza w Kościele oddana była świeckim reprezentantom wiernych. W polskich i litewskich realiach starszymi zborów byli przedstawiciele szlachty. W 1548 roku dotarli do Polski bracia czescy, usunięci z ojczyzny po wojnie szmalkaldzkiej edyktem króla Ferdynanda Habsburga. Zostali dobrze przyjęci szczególnie w Wielkopolsce, w dobrach należących do Górków, Ostrorogów i Leszczyńskich. Bracia czescy reprezentowali radykalny odłam reformacji. Organizacja ich Kościoła (nazywanego też Jednotą) stała się w początkach reformacji wzorem dla innych kościołów ewangelickich.

W 1555 roku istniało już 20 zborów braci czeskich w głównych miastach wielkopolskich, które wyróżniały się doskonałą organizacją i dyscypliną. Kontrastowało to z sytuacją polskich kalwinistów, głównie szlachciców, którzy niechętnie poddawali się organizacji i dyscyplinie, a religię traktowali jako narzędzie walki politycznej. Wielu działaczy reformacyjnych widziało w braku zorganizowania poważne niebezpieczeństwo dla przyszłości polskiego protestantyzmu i stąd powstała idea unii z wzorcowymi wspólnotami braci czeskich.

Między tymi wyznaniami istniały tylko niewielkie różnice teologiczne. Reformacja łączyła się też z humanistycznym fermentem intelektualnym. Nauczanie wiary w językach narodowych i obowiązek czytania Biblii wpłynął na rozwój szkolnictwa i drukarstwa.

Protestanci w Koźminku

Kościół Ewangelicki 21.05.2015

Początki protestantyzmu w Koźminku sięgają połowy XVI wieku. Ówczesny właściciel Koźminka Jakub Ostroróg herbu Nałęcz, syn kasztelana kaliskiego i Urszuli z Kutna jeszcze w czasie studiów w Lipsku i Wittenberdze zetknął się z reformacją i jej przywódcami, z którymi utrzymywał po powrocie do kraju żywe kontakty. Po przybyciu do Wielkopolski braci czeskich, przyjął w 1553 roku ich wyznanie i został dla nich obrońcą i protektorem. Od tego czasu Koźminek stał się jednym z ważniejszych ośrodków innowierczych w Wielkopolsce. Tutejszy kościół parafialny oddany został przez Jakuba Ostroroga braciom czeskim i pozostawał w ich rękach do 1607 roku. W tym czasie katolicy użytkowali drewniany kościół św. Wawrzyńca. W 1555 roku odbył się w Koźminku synod innowierców, na którym zawiązana została ważna w dziejach reformacji, unia religijna pomiędzy kalwinami małopolskimi a braćmi czeskimi. Przyjęto wówczas dla obu stron jednolity katechizm, pieśni i inne księgi kościelne. Akt unii podpisali Jakub Filipowski, Feliks Kruciger, Aleksander Vitrelin, Marcin Krowicki i inni zwolennicy protestantyzmu. Jednak ich wysiłki okazały się daremne, ponieważ różnice celów między kalwinami z Małopolski i braćmi czeskimi były tak duże, że już w 1556 roku kolejne synody kalwińskie odrzuciły akt unii.

Przy wsparciu finansowym braci czeskich, Jakub Ostroróg założył w Koźminku słynną szkołę wyższą. Jej rektorem był (prawdopodobnie w latach 1553-1556) Stanisław Grzebski wybitny grecysta i hebraista, a także matematyk, późniejszy profesor uniwersytetu krakowskiego i autor pierwszego polskiego podręcznika miernictwa (Geometria to jest miernicka nauka po polsku krótko ,, napisana z greckich i łacińskich ksiąg). Przypuszcza się, że w tym czasie w Koźminku działała też przez krótki czas drukarnia innowiercza. Na synodzie braci czeskich w 1560 roku w Poznaniu szlachta ustaliła składki na utrzymanie szkoły koźmineckiej, a w 1573 roku podjęto decyzję o utworzeniu szkoły średniej dystryktowej). W 1582 roku zawarta została umowa braci czeskich z luteranami o wspólnym r utworzeniu dwóch gimnazjów w Grodzisku i Koźminku. Do realizacji tego projektu jednak nie doszło.

W szkole w Koźminku kształciły się głównie dzieci szlacheckie ze swymi preceptorami (opiekunami, wychowawcami). Jednym z jej uczniów był około 1590 roku Rafał Leszczyński – późniejszy wojewoda brzeski. W początkach XVII wieku szkoła opierająca się tylko na mecenacie prywatnym nie mogła utrzymać się samodzielnie. Nie wytrzymała też konkurencji kaliskiego kolegium jezuickiego, i wkrótce zamieniła się w szkołę elementarną. Ostatnie wzmianki o niej pochodzą z 1613 roku, kiedy to apelowano do szlachty wielkopolskiej o finansowe wsparcie. Tradycje protestantyzmu i duch tolerancji spowodowały, że w XVII i XVIII stuleciu osiedlały się w Koźminku kolejne fale emigrantów ze Szkocji i Niemiec. Istotną rolę w historii miasta i jego okolic w kolejnych stuleciach odegrał napływ Niemców (w większości protestantów), zwłaszcza w 4 ćwierci XVIII wieku. Według pruskich statystyk z 1793 roku, w Koźminku na 342 mieszkańców, było w tym czasie 94 ewangelików. 3 września 1795 roku luteranie otrzymali koncesję na utworzenie nowej jednostki administracyjnej w Kaliszu. Dwa lata później parafia ewangelicko-augsburska otrzymała na siedzibę kościół pojezuicki. Swoim zasięgiem obejmowała również podmiejskie zbory w Holendrach Dębskich, Opatówku i Koźminku.

Ks. Dr. Juliusz Bursche Superintendent Kościoła ewang-augsb. z siedzibą w Warszawie. Zdjęcie z tablicy ścieżki edukacyjnej

W 1860 roku na 1 422 mieszkańców było w Koźminku 182 ewangelików. Ewangelicy koźmineccy należeli wtedy do gminy ewangelickiej w Prażuchach (przez krótki okres w początkach XX wieku podejmowali próby ponownego przyłączenia do gminy w Kaliszu), a w Koźminku działał kościół filialny. Według danych z 1883 roku kościół ewangelicki – dom modlitwy zbudowany był z muru pruskiego. Pierwotnie zlokalizowany wraz ze szkołą w rynku niedaleko kościoła katolickiego. W 1857 roku odrodziły się tu tradycje szkolnictwa protestanckiego, kiedy to gmina ewangelicka zaprzestała posyłania dzieci do miejscowej szkoły elementarnej. Potajemnie dzieci ewangelików uczyły się w domu Gustawa Schultza. Wiadomo, że w 1861 roku działało Stowarzyszenie Szkoły Religijnej Ewangelickiej, które zalegało gminie w Koźminku ze składką szkolną. Kiepskie warunki lokalowe miejscowych ewangelików wymusiły w 1905 roku pomysł wybudowania w Koźminku kaplicy wraz salą szkolną i mieszkaniem dla kantora. Kantor pełnił we wspólnocie ewangelickiej posługi religijne i nauczycielskie. W każdą niedzielę i święta odprawiał nabożeństwo, a w inne dni prowadził lekcje z dziećmi. W 1908 roku zakupiono nową działkę przy dzisiejszej ulicy Konopnickiej 13 i wybudowano kaplicę. W dniu 23 maja superintendent generalny zborów ewangelickich w Królestwie Polskim – pastor Juliusz Bursche z Warszawy w obecności zarządcy filii koźmineckiej pastora Gerarda z Prażuch dokonał poświęcenia nowego domu modlitwy. Kaplica ewangelicko-augsburska wybudowania została z materiałów pochodzących z rozebranego spichlerza w Nakwasinie, który wcześniej służył, jako zbór ariański. Koszt budowy wyniósł około 5 000 rubli, z czego 500 przekazał konsystorz warszawski, a resztę pokryli właściciele ziemscy i parafianie. Nabożeństwa w kaplicy w Koźminku odbywały po niemiecku i polsku dla grupy około 80 polskich i niemieckich ewangelików.

Zdjęcia skopiowane z tablicy ścieżki edukacyjnej 

Kaplica była użytkowana zgodnie z jej pierwotnym przeznaczeniem do lat 80. XX wieku. Pozostałości kościoła ewangelickiego z murowaną bramą wjazdową znajdują się przy ulicy Ogrodowej. Budynek kaplicy ze szkołą oraz mieszkaniem kantora wybudowano w stylu neogotyckim. Wzniesiony na rzucie trójkąta w części wschodniej (jednotraktowy, jednoprzestrzenny) służył pierwotnie, jako kaplica. W skromnym wnętrzu zachowały się ławki, chór oraz prospekt ołtarzowy wraz z amboną. Ciekawą cechą budynku jest specjalna loża dla pastora wychodząca z części mieszkalnej. W części zachodniej (dwutraktowy, dwukondygnacyjny) składał się z mieszkania kantora z trzema pomieszczeniami (dwoma w trakcie północnym oraz jednym pomieszczeniem i klatką schodową w trakcie południowym). Część mieszkalną ustawiono kalenicowo do ulicy, a kaplice szczytem. Fasada kaplicy została urozmaicona bogatym neogotyckim detalem architektonicznym – ząbkowaniem, ostrołukowymi blendami, obramowaniami otworów okiennych, ok ulusami i wypukłymi płycinami w kształcie krzyża. Szczyt kończy metalowy ażurowy krzyż.

Kościół ewangelicki w Koźminku dzisiaj :

Cmentarz Ewangelicki w Koźminku 

Oczyszczony z krzaków cmentarz ewangelicki. Jak widać na zdjęciach, kolejny raz łamią one stereotyp o tym, że na takich cmentarzach pochowani są tylko wierni niemieckojęzyczni.

Kosciół i cmentarz na zdjeciu satelitarnym