ŻYDZI W INOWŁODZU

Dziś chcielibyśmy wam opisać miejscowość położoną w Dolinie Białobrzeskiej nad słynną onegdaj rzeką Pilicą. Właśnie w tamte regiony zaprowadziła nas niedawno pasja i chęć zobaczenia pamiątek frontowych. Zwiedziliśmy bardzo interesujące miejsca, o których także wam opowiemy, ale na pierwszy ogień idzie miejscowość Inowłódz.

Synagoga

Pierwszą budowlą, do której zawitaliśmy jest sklep spożywczy. Zapytacie, co szczególnego jest w sklepie? Szczególny jest budynek sklepu, ponieważ jest to dawna żydowska Synagoga. Zatem posłuchajcie trochę o historii samej miejscowości, a w szczególności o historii Żydów w niej zamieszkałych.

Sklep w Synagodze

Jak podaje ,,Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich

 ,,jest to starożytna osada stanowiąca od czasów najdawniejszych własność królewską.  Początek miasta nieznany” 

Z zachowanych dokumentów dowiadujemy się, że w 1145 r. istniały w osadzie m.in. karczma, komora celna i kościół. Kościół ów, pod wezwaniem ŚW. Idziego, jak głosi legenda został ufundowany przez Władysława Hermana z okazji narodzin księcia Bolesława Krzywoustego, późniejszego władcy Polski. Znajduje się on na szczycie góry, u podnóża, której płynie rzeka Pilica. Okrągła wieża  kościoła przylega do frontowej ściany. Prawa miejskie otrzymał Inowłódz w połowie XIV w. W  tym okresie, z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego wybudowano zamek i otoczono miasto murem obronnym. Ściany zamku o kształcie czworoboku i mur, który otaczał zamek i miasto, budowane były z cegły i kamienia kopalnego, który wydobywano i obrabiano w Inowłodzu. W swojej przeszłości Inowłódz miał duże znaczenie wynikające z usytuowania na granicy jednostek administracyjnych.

wnętrze

Mięliśmy jednak zająć się ludnością żydowską oraz tym, co po niej pozostało. Pierwsze zapiski o żydowskiej diasporze w Inowłodzu pochodzą z 1537 roku. Inowłodzka diaspora żydowska podupadła, razem z miastem, w XVII i XVIII wieku. Był tu wtedy tylko przykahałek, podległy gminie w Ujeździe. Ponownie żydowscy mieszkańcy Inowłodza usamodzielnili się w 1820 roku, powołując gminę, z bożnicą i cmentarzem. Wiadomo, że gminą kierował Dajan Dawid Pfefferkorn. W 1832 roku wylew Pilicy zniszczył usytuowaną na terasie zalewowej ówczesną dzielnicę żydowską w Inowłodzu (do dziś miejsce to nosi zwyczajową nazwę „Tama Żydowska”). Nową dzielnicę żydowską wyznaczono w północnej części inowłodzkiego rynku i przy ulicy Mostowej. Ta przetrwała aż do likwidacji przez hitlerowców. W połowie XIX wieku Żydzi stanowili 1/3 mieszkańców. Chwilami nawet więcej niż połowę, gdy w latach 80-tego wieku Bernard Birenzweig założył w swoich dobrach stację klimatyczną z willami w stylu szwajcarskim i zakładem przyrodoleczniczym. Była to popularna wówczas wśród Żydów Łodzi, Warszawy, Tomaszowa Mazowieckiego miejscowość wczasowa i uzdrowiskowa. Najsłynniejszy z tych wczasowiczów to Julian Tuwim. Przed drugą wojną liczba żydowskich mieszkańców Inowłodza przekraczała pół tysiąca. Jesienią 1941 roku w żydowskiej dzielnicy Niemcy utworzyli getto. Przez rok zwozili tu Żydów z całej okolicy. Gdy getto likwidowali, w sierpniu 1942 roku, wywieźli stąd do Tomaszowa ponad 600 Żydów. Wojnę przeżyło ponoć dwóch spośród nich.

Synagoga, o której wcześniej mowa prawdopodobnie powstała w 1847 roku wraz z usytuowaną w sąsiedztwie mykwą i domem rabina. Budynek wzniesiono na rzucie prostokąta, z kwadratową salą główną i prostokątnym przedsionkiem, nad którym na piętrze znajdował się babiniec. Pierwotnie główna sala modlitewna posiadała podwieszony sufit w kształcie półokrągłego sklepienia z desek, pokryty freskami. Podczas II wojny światowej Niemcy zniszczyli wnętrze synagogi. W styczniu 1945 r. budynek znalazł się pod intensywnym ostrzałem. Po zakończeniu wojny budynek przez długie lata służył, jako magazyn. W okresie 1978-82 przeprowadzono prace remontowe, które dostosowały budynek na potrzeby biblioteki gminnej. Remont przeprowadzono ze środków Joint Distribution Committee. Po restytucji obiekt przeszedł na własność Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi, która następnie sprzedała go prywatnemu przedsiębiorcy. I tak oto dochodzimy do tego momentu, gdzie w Synagodze powstał sklep. Czy to dobrze? Nie nam oceniać. Pewnie, że lepiej by było, aby go nie było, ale dzięki właścicielowi sklepu budynek przetrwał do dnia dzisiejszego, a sam właściciel nie zabrania zwiedzania Synagogi i robienia zdjęć. Cóż gminy żydowskie nie są w stanie pewnie uratować wszystkich budynków, więc dobrze, że ten ocalał.

Wchodząc do Synagogi rzuca nas jednak na kolana kontrast pomiędzy odrestaurowanymi polichromiami a pólkami z żywnością. Ważne jest, że zostały zachowane a my możemy je Wam pokazać. Obie polichromie są w intencji panującego cara, jedna w języku hebrajskim, druga w rosyjskim.

Pierwsza, którą zauważamy mieści się na prawej stornie od wejścia i przedstawia modlitwę w języku hebrajskim. Nad modlitwa dostrzec możemy motyw znaków zodiaku, są to rak, bliźnięta i byk. Zachowane też zostały przepiękne motywy roślinne. Wróćmy do motywów znaków zodiaku, motyw ten dość często występuje w żydowskiej sztuce kultowej. O zodiaku nie ma jednak wzmianki w Talmudzie, występuje natomiast w Sefer Jecira, (hebr., Księga Tworzenia [Kreacji, Kształtowania, Stworzenia]), gdzie znaki zodiaku przyrównano do dwunastu organów ciała ludzkiego. W tradycji żydowskiej każdemu z dwunastu znaków przyporządkowano jedno z Dwunastu Plemion Izraelskich (Efraim – Waga; Menasze – Skorpion; Beniamin – Strzelec; Dan – Koziorożec; Aszer – Wodnik; Neftali – Ryby; Juda – Baran; Issachar – Byk; Zabulon – Bliźnięta; Ruben – Rak; Symeon – Lew; Gad – Panna). Każdy z tych znaków jest także symbolem innego miesiąca. Ciekawe jest również porównanie znaków zodiaku do życia człowieka.  Kiedy człowiek się rodzi, jest delikatny jak jagnię (Baran), potem wyrasta na Byka, poznaje dobro i zło (Bliźnięta). Początkowo słaby

i nieporadny jak Rak, później silny jak Lew; gdy grzeszy (Panna) – Bóg sądzi jego winy na Wadze; jeśli nie poprawia się – zsyła go do szeolu, gdzie ryje podziemne korytarze (Skorpion). Dzięki modlitwom żyjących, Bóg wydobywa go z gehenny i wystrzela naprzód jak strzałę (Strzelec); obmyty czystą wodą z dzbana (Wodnik), człowiek staje się niewinny, jak nowo narodzone koźlę (Koziorożec) i wzrasta w szczęśliwości w raju, w części przewidzianej dla sprawiedliwych; jest jak Ryba w wodzie.

Więc może owa symbolika w zachowanej polichromii oznacza, że najpierw jesteśmy słabi i nieporadni, poznanie dobra i zła a w szczególności wybranie dobra umacnia nas w wierze i sile i stajemy się dorośli? To nasze tzw. ,,gdybanie”, nie jesteśmy przecież judaistami, którzy badają żydowską religię.

Druga z polichromii mieści po przeciwnej stronie i jest modlitwą w intencji panującego władcy – cara Mikołaja II Aleksandrowicza i jego rodziny, jest napisana w języku rosyjskim. Nad modlitwą widnieje korona Dawida. Można zauważyć, że miejsce z imieniem cara jest jakby zamalowywane i nanoszone są na to miejsce nowe litery.

Całość jest utrzymana powiedzmy w klimacie, metalowy żyrandol dopełnia efektu. Tak to w Inowłodzkiej Synagodze sacrum miesza się z profanum…

CMENTARZ ŻYDOWSKI 

    Kolejnym miejsce świadczącym o bytności ludności żydowskiej jest żydowski Kirkut. Cmentarz żydowski w Inowłodzu powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku, na działce położonej około 1 km na zachód od miasta, około 300 metrów na północ od drogi do Spały. Obecnie jego teren znajduje się pomiędzy wyrobiskami kopalni chalcedonitu. Dojście od strony ul. Spalskiej jest oznakowane drogowskazem, co w żaden sposób nie pomogło nam znaleźć miejsca pochówków. Dopiero zasięgnięcie informacji od miejscowych ludzi pomogło nam go zlokalizować. Czasy dawnej świetności ma już dawno za sobą, a teren kopalni jakby się wdzierał siłą w jego teren. Może jednak zachwycić pięknem macew, które pozostały, choć w pozycji pionowej zachowała się chyba tylko jedna macewa a większość z nich leży na ziemi. Zachowane nagrobki to typowe macewy, wykonane z piaskowca, z epitafiami sporządzonymi wyłącznie w języku hebrajskim. Półkoliste zwieńczenia płyt zdobią płaskorzeźbione motywy, charakterystyczne dla żydowskiej sztuki nagrobnej: świece i skarbony (macewy Elki córki Kalmana, Malki Orbach, Sary córki Jecheskiela, Racheli Motyl córki Jehudy), lwy, szafy z księgami, ręka wrzucająca monetę do skarbony (macewa Icchaka syna Jakowa Aharona), ptaki (personalia nieczytelne), korona (macewa Mordechaja Zewa syna Chaima Mosze), dłonie w geście błogosławienia (personalia nieczytelne), ptaki (macewa Lei córki Jecheskiela ha-Lewi. Na macewach występują też dekoracje o motywach geometrycznych i florystycznych. Na cmentarzu można odnaleźć betonowo-ceglane obramowania zniszczonych grobów oraz rozkopane mogiły ziemne. Do czasu ostatniej inwentaryzacji zachowały się 53 macewy. W chwili obecnej wydaje się nam, ze Ne ma już tylu. Granice nekropolii są nieczytelne. Teren jest nieogrodzony, porośnięty lasem z przewagą sosny. Zauważyć także możemy liczne kamyki na grobach, znak pamięci odwiedzających.

Oto ostatnie zinwentaryzowane nazwiska z macew:

Ela Framholz córka Kalmana zm. 23.02.1928 (2 menachem aw 5688).

Towa córka Jehudy Kohena zm.? menachem aw 5654

Bajla Doner córka Aharona Jakowa Kohena zm. 08.03.1930 (21 adar 5694) w wieku 71 lat

Malka Orbach

[…] syn Szmuela Jony Kohena zm. 14.041927 (12 nisan 5687)

Lejba [..]ener

Ester Bracha córka Icchaka

Zew syn Jechiela Ozera  zm. 28.07.1914 (5 menachem aw 5674)

[…] zm. 22.04.1909 (1 ijar 5669)

[…] syn/córka Chaima Mosze zm. 20.04.1915 (6 ijar 5675)

Szlomo Natan syn Majera Noacha

Sara córka Jechezkiela  zm. 04.02.1914 (?) (8 szewat (?) 5674)

Dwora córka Jehudy

[…] córka Cwi zm. 24.10.1934 (15 marcheszwan 5695)

Rachel Motyl córka Jehudy, żona Dawida, zm. 04.03.1937 (21 adar 5697) w wieku 36 lat

Icchak syn Jakowa Aharona

Chana córka Hirsza (?)zm. 03.05.1938 (2 ijar 5698)

Icchak Perec syn Mosze Jehudyzm. 21.08.1879 (2 Elul 5639)

Mariem córka Rubena (?), żona Dawida Kohena zm. 15 kislew (?)

Chaim […]

Mosze Aharon syn Majera Jechiela zm. 24.04.1908 (23 nisan 5668)

Mordechaj Zew syn Chaima Mosze zm. 03.01.1898 (9 tewet 5658)

Mordechaj Nisen syn Majerazm. 27.07.1909 (9 menachem aw 5669) z Błaszek

Mosze syn Nachuma

Chaja Sara Doner

Chaim Dawid syn Izraela ha-Lewi

[…] syn/córka Szmuela zm. 17.02.1888 (5 adar 5648)

Awraham Icchak syn Zewa zm. w święto Simchat Tora (?)

Szlomo syn Jozefa Eliezera

Hinda Rozencwajg

Jerachamiel Bigelajzen

Chana Bejla córka Awrahama Icchaka

Jechezkiel (prawdopodobnie imię ojca) zm. 02.04.1892 (5 nisan 5652)

Eliezer Aleksander Wajnberg syn Jakowa Mosze zm. 09.07.1909 (20 tamuz 5669)

Jakow syn Zewa zm. 07.12.1831 (3 tewet 5592)

Izrael syn Dawida zm. 17.07.1831 (7 aw 5591)

[…] Frenkel (?) zm. 21.06.1911 (25 siwan 5671)

Rachela córka […] zm. 05.12.1881 (13 kislew 5642) w młodym wieku

Lea córka Jezechiela ha-Lewi zm. w młodym wieku

Rachel córka Eliachu zm. 20.06.1896 (15 szewat 5656)

Frymet córka Jerachmiela

Eli syn Cwi zm. 28.02.1887 (4 adar I 5647

Każde miejsce na ziemi może nam opowiedzieć swoja historię, jeśli tylko zechcemy jej posłuchać. Wyżej przedstawiliśmy Wam historię Inowłodza, a konkretnie cześć historii jej starozakonnych mieszkańców. Mamy nadzieję, że będąc kiedyś w pobliżu zawitacie do tej malowniczej i bogatej w historii miejscowości, aby samemu naocznie zobaczyć to wszystko, co tutaj opisaliśmy.

Wybrany tekst i lista zmarłych zapożyczona została ze strony internetowej https://cmentarze-zydowskie.pl/inowlodz.htm Pana Krzysztofa Bielawskiego. Serdecznie dziękujemy i gorąco zainteresowanym czytelnikom ta stronę polecamy.