Żniwo śmierci w dawnym Liskowie

W dzisiejszym czasie, trudnym czasie dla wszystkich, gdzie większość z nas się boi o zdrowie swoje i najbliższych, część tak naprawdę nie wie już, co myśleć, kiedy przyszło się nam zmagać nie tylko ze strachem przed chorobą, ale jednocześnie z mętlikiem medialnym serwowanym przez praktycznie wszystkie media, postanowiliśmy się pochylić nad inną pandemią, która dotknęła dość mocno nasz kraj 168 lat temu.

Otóż wtedy ludność Polski, i nie tylko naszego kraju, została zdziesiątkowana przez „morowe powietrze”, przez chorobę zwaną „cholerą”, która pochłonęła wiele istnień ludzkich. Lata od 1846 do 1855 były latami panowania tej strasznej śmiercionośnej choroby. Jednak rok 1852 był rokiem najgorszym, jeśli chodzi o śmiertelność, warto tutaj nadmienić, że te lata to nie były lata panowania tylko cholery, to był tyfus, grypa, dur i inne choroby owego wieku. Morowe powietrze szalało i zabierało życie ludziom utrudzonym w pracy, znoju i biedzie. Morowe powietrze, (czyli choroby zakaźne) było na tyle groźne, że umieszczono je w pierwszej frazie hymnu suplikacyjnego

„Święty Boże”

„Od powietrza, głodu i wojny, wybaw nas panie,

Od nagłej i niespodziewanej śmierci, zachowaj nas Panie,

My grzeszni Ciebie Boga prosimy, wysłuchaj nas Panie”

Do dzisiejszego dnia zobaczyć możemy w różnych miejscach specyficzne krzyże zwane karawakami. Karawaka, to inaczej krzyż choleryczny, krzyż morowy – krzyż ten pochodzi z XVI-XVII wieku z miasta Caravaca w Hiszpanii. W czasie trwania zaraz rozprzestrzenił się na wschód. W Polsce stal się popularny pod koniec XVIII, w XIX i na początku XX wieku. Należy mieć na uwadze, że karawaka nie może być traktowana, jako synonim pojęcia krzyż morowy, karawak ma szersze znaczenie i dotyczy wszystkich krzyży, niezależnie od formy, które były fundowane w związku z zarazą.

Karawaka W Pleszewie. Zdj. Piotr Grabowski

Krzyż tworzy pionowy pień i dwie poprzeczki, z których górna jest trochę krótsza od dolnej. Znaczna część karawak w Polsce miała obydwie poprzeczki o równej długości.

Krzyż w formie krzyża z Caravaca (karawaka) był też amuletem (popularnym nie tylko w Hiszpanii), przeciw wielu nieszczęściom i chorobom, wypadkami i nagłymi zgonami, klątwami, kradzieżami, burzami, piorunami czy bezsenności. Wiesza się go na drzwiach wejściowych (od wewnątrz) lub przechowuje w szkatułce owinięty w fioletowy jedwab, nosi w formie medalionu. Stał się talizmanem popularnym nie tylko wśród katolików. W Polsce popularny był, jako krzyż chroniący przed zarazą. Krzyże choleryczne były dostępne, jako medaliki do noszenia przy sobie często występowały na jednym medaliku – krzyż na jednej, a medalion na drugiej stronie.

Rok 1852 przyniósł śmierć, w Królestwie z powodu cholery zmarło 10‰ mieszkańców, Gubernia Warszawska dwa razy tyle. Z większych miast Królestwa bardzo dużą śmiertelność wykazywał Kalisz, bo aż 70,9‰, Sieradz 70‰, Piotrków 59,7‰.

W zaborze rosyjskim największa epidemia wybuchła w 1852 roku. W jej trakcie zachorowało ponad 100 000 osób, z których blisko 49 000 zmarło.

Choroba szalała również w zaborze austriackim, uśmiercając w samym tylko 1855 roku niemal 75 000 ludzi. Nie był to jednak koniec. Przez Galicję przetoczyły się jeszcze dwie wielkie epidemie.

W 1866 roku spowodowała zgon ponad 31 000 ludzi. Z kolei zaraza szalejąca w 1873 roku wysłała na tamten świat ponad 90 000 nieszczęśników. W Królestwie ofiar było znacznie mniej. W 1866 roku odnotowano ich 11 200, a w 1872 (tutaj epidemia wybuchła wcześniej) „jedynie” 5 280.

Podobnie jak wcześniej około 50-procentowa śmiertelność wynikała z braku wiedzy na temat przyczyn zachorować, a co za tym idzie – też braku skutecznych metod niesienia pomocy ofiarom.

Robert Koch, właściwie: Heinrich Hermann Robert Koch (ur. 11 grudnia 1843 w Clausthal, zm. 27 maja 1910 w Baden-Baden) – niemiecki uczony, lekarz i bakteriolog. Odkrywca m.in. bakterii wywołujących wąglika, cholerę i gruźlicę. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w 1905 r. za badania nad gruźlicą. Wprowadził do praktyki pożywki zestalane żelatyną. Był, obok Ludwika Pasteura, jednym z twórców mikrobiologii lekarskiej[1]. Autor postulatów Kocha, pozwalających określić, czy dany mikroorganizm rzeczywiście jest czynnikiem chorobotwórczym. W latach 1872–1880 był lekarzem powiatowym w Wolsztynie. W budynku, w którym mieszkał i pracował, znajduje się poświęcone mu muzeum. Jednym z najdonioślejszych odkryć Kocha było opracowanie sterylizacji z wykorzystaniem pary wodnej, niszczącej formy przetrwalnikowe wąglika (aparat Kocha). W 1890 roku Koch sądził, że znalazł lekarstwo na gruźlicę. Uzyskał je z zabitych bakterii gruźlicy. Lek okazał się jednak nieskuteczny[2]. Przez dekadę aż do roku 1903 badał naturę gruźlicy oraz metody jej leczenia w Szpitalu im. Augusta Hohenlohe w Sławięcicach na Górnym Śląsku. Znał język polski

Dopiero odkrycie przez Roberta Kocha w 1883 roku przecinkowca cholery i opisanie procesu roznoszenia choroby sprawiły, że można było z nią skutecznie walczyć (kluczowy był dostęp do nieskażonej wody).

Zanim jednak wiedza ta się upowszechniła, to w 1892 roku Europę dosięgło jeszcze jedno uderzenie cholery. Tym razem jednak na polskich ziemiach nie pociągnęło ono za sobą licznych ofiar. Co innego w Rosji, gdzie zmarło około ćwierć miliona ludzi.

Vibrio cholerae

W mniejszych miasteczkach oraz wsiach zdarzała się jeszcze większa śmiertelność dla przykładu w Turku zmarł co 8 mieszkaniec, w Tuliszkowie co 7.

Tabela Miast najbardziej dotkniętych cholera w 1852 roku.

Jak widać z powyższej tabeli w Kaliszu na cholerę zmarł, co 14 mieszkaniec.

Podobnie jak wcześniej około 50-procentowa śmiertelność wynikała z braku wiedzy na temat przyczyn zachorować, a co za tym idzie – też braku skutecznych metod niesienia pomocy ofiarom.

Wróćmy jednak do samego pojawienia się cholery w naszym regionie. Jeśli chodzi o rok 1852, kiedy to cholera pojawia się już po raz wtóry to jak podaje opracowanie z roku 1892 roku („ Cholera, jej dawniejsze epidemie u nas, przyczyny, objawy i leczenie”- opracowanie Dzierżawski, Hewelke, Janowski i Zawadzki), 29 stycznia 1852 roku pojawiła się cholera we Warcie i stamtąd zaczęła się rozprzestrzeniać i grasować po w Kaliskim. Według ówczesnych urzędowych statystyk, do września tegoż roku cholera była już w 154 miastach i 306 gminach. Myślę, że wart jest pokazania urywek pisma traktującego o w/w problemie, wydanego ówcześnie, o tytule

„Ośrodkach zaradczych w epidemii cholery w roku 1852 w Królestwie Polskim, przedsiębranych z dołączeniem wiadomości i statystycznych lekarskich”.

Jakie były objawy tej podstępnej choroby? Typowa cholera charakteryzuje się  nagłym i gwałtownym przebiegiem bez gorączki. W przebiegu choroby pojawiają się:

• Wodnista biegunka o charakterystycznym białawym zabarwieniu (przypomina wodę po ugotowaniu ryżu) i słodkawym zapachu
• Wymioty bez nudności, prowadzące do szybkiego odwodnienia i wyniszczenia chorego
• Zmarszczenie skóry (jak skóra rąk po myciu naczyń),
• Zmianę głosu (vox cholerica),
• Zapadnięcie oczu i wyostrzenie rysów twarzy (facies cholerica, inaczej tzw. twarz Hipokratesa).

Poniżej jak to ówcześni uczeni opisywali.

Wypróżnienia następują bardzo szybko po sobie, 5 do 20, w ciągu kilku godzin, przedzielano zawsze krótkiemi przerwami (5-30 minut); odbywają się nagle, lejąc się jakby z rury. Zrazu stan okólny chorego nie ulega zmianie, następuje to dopiero z chwilą znaczniejszej utraty płynu, a zwłaszcza, kiedy rozpoczną się wymioty. Wymioty występują bez nudności i wysiłków, ale odznaczają się swoją nagłością. Towarzyszy im zwykle ściskanie w dołku, niekiedy ból w żołądku. Do tego przyłącza się szum w uszach, zawrót, pragnienie, uczucie osłabienia, niekiedy dochodzące w omdlenie, wreszcie straszny niepokój i trwoga. Wymiotowany płyn z początku zawiera masy pokarmowe, później staje się zupełnie wodnistym.

Do opisanych objawów dołączają się prędzej czy później, zależnie od obfitości stolców i wymiotów, następstwa zgęszczenia krwi: tętno maleje, oddech staje się zimnym, występują bardzo bolesne kurcze najczęściej w mięśniach łydkowych, dalej w udach, palcach nóg i rąk, rzadziej w twarzy i tułowiu. Tkanki tracą sprężystość, skóra szczególniej na kończynach sinieje, ilość moczu znacznie się zmniejsza. Chory po okresie strachu przechodzi w stan apatyi.

Głos staje się cichym, ochrypniętym, przerywanym przez czkawkę. Silne skurcze w mięśniach niepokoją chorego, co chwila, tętno słabnie coraz bardziej, tony serca ledwie się dają wysłuchać. Wydzielanie moczu ustaje zupełnie podobnie, jak i innych wydzielin (oprócz mleka), nawet wymioty i rozwolnienie słabną, albo ustają zupełnie, wskutek już zbyt znacznych utrat płynu albo postępującego porażenia. Skóra staje się siną, pomarszczoną, zimną, wyciągnięta fałda jej utrzymuje się czas jakiś i bardzo wolno się wygładza. Oczy zapadłe w głąb, otoczone są szarą obrączką, nos wyciąga się, twarz mocno sina przyjmuje wyraz strasznego wyczerpania i beznadziejnej trwogi albo też zupełnej apatyi, facies cholerica. Skóra zwłaszcza na kończynach jest trupio zimna, stąd ten okres cholery nosi często nazwę at. algidum, niewłaściwą jednak, gdyż głębsze warstwy i jamy dala przedstawiają podniesienie ciepłoty ciała (in vagina et recto 38,5-40,° C). Wreszcie wśród postępującego dalej upadku krążenia i zupełnej apatyi następuje śmierć (6011 )—w przeciągu 2-24-36 godzin

Ofiara cholery przed i po zarażeniu (domena publiczna).

Jak sobie można wyobrazić z opisu objawów chorobowych, ludzi gaśli w mgnieniu oka a ich wygląd bardzo się różnił od czasy pierwszego dnia od zachorowania. Miasteczka i wsie cholera przetrzebiała z ludności a zaraza szerzyła się jak błyskawica.

Chorzy na cholerę (http://teatrnn.pl/instrukcja/kataklizmy-i-pomory-w-lublinie/)

Kiedy cholera pojawiła się w Kaliszu w 1852 roku, jak to pisał Adam Chodyński w „Kieszonkowej kroniczce historycznej miasta Kalisza „ – „straszliwa epidemia cholery azjatyckiej zbiera wielką liczbę ofiar”. Jak widzimy z wcześniej przytoczonych materiałów żniwo śmierci było ogromne.

Cholera w XIX wieku zabiła setki tysięcy mieszkańców Królestwa Polskiego i Galicji (Stanisław Witkiewicz/domena publiczna).

Epidemia cholery nie ominęła również naszej miejscowości. Podobno rozwlekła się ona od pracowników w majątku, gdzie zachorowało troje ludzi. O tym jak w Liskowie broniono się przez tym choróbskiem możemy przeczytać w książce Wacława Karczewskiego- „ Lisków. Dzieje jednej wsi polskiej”. Jak opisuje autor ze wspomnień mieszkańca Liskowa Pana Antoniego Majdańskiego-

„O żadnych rozsądnych środkach zapobiegawczych nie było mowy, toteż ludziska padali jak muchy. Pani Lipska, dawała do uwiązania na szyi woreczki z dryjakwiami, w których mieściły się: kamfora, czarcie łajno, dzięgiel i pieprz (…) Owe medykamenty strasznie śmierdziały”

No nie ma się, co dziwić, że śmierdziały, szkoda tylko, że niestety nie pomagały też na cholerę, skutkiem tego zmarło około 100 osób chorych na cholerę i trzeba było założyć cmentarz choleryczny.

Żniwo śmierci w dawnym Liskowie

Bardzo dużo pracy nad zebraniem danych dotyczących panowania cholery i jej śmiertelności w Liskowie poczynił Pan Stefan Ferenc i pozwolicie, że posłużę się tutaj jego opracowaniem.

cmentarz choleryczny w Liskowie

Pan Stefan pisze, ze ówczesna parafia liskowska obejmowała swym zasięgiem podobny obszar, co w chwili obecnej. Rok 1852 był rokiem szczególnej umieralności, według przeprowadzonej przez Niego kwerendy ksiąg metrykalnych dotyczących zgonów w roku 1852 zmarło w naszej parafii 237 osób.  Uważa się, że z tych 237 zmarłych około 100 zmarło na tą przeraźliwie szybko działającą chorobę. Jak pisze pan Stefan jednym z pierwszych albo i pierwszym pochowanym na cmentarzu cholerycznym był Pan Walenty Jakubosz, pochowany został  1 w sierpnia tegoż złego roku. Na cholerę zmarł również ówczesny proboszcz ks. Adam Knapiński, w dniu 26.07.1852 roku na plebanii w Liskowie. W wyniku kontroli dziekan dekanatu stawskiego ks. Antoni Pyrzanowski potwierdził, że w roku 1852, urodziło się 114 dzieci, ślubów zawarto 33, natomiast zmarło 237 osób. Poniżej dzięki uprzejmości i ciężkiej pracy Pana Stefana Ferenca lista osób zmarłych w roku 1852, niestety nie wiemy, czy wszyscy zmarli na cholerę, ale wnioskując po dacie zgonów była to spora liczba osób.

1. Adamus Walenty – z Zakrzyna, zmarł w dniu 13.10.1852, s. Szczepana i Katarzyny, żył 6 m-cy, komorników.
2. Andrzejewski Ignacy – z Liskowa, zmarł w dniu 9.07.1852, s. Wojciecha i Anny, lat 70, komornik, pozostawił owdowiałą żonę Wiktorię.
3. Andrzejewski Walenty – z Liskowa, zmarł w dniu 22.07.1852, s. Franciszka i bezżennej lat 30 mającej przy rodzicach na komornym będącej, lat 1.
4. Bączyński Wincenty – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 26.10.1862, s. Jana i Zofii, lat 83, zostawił owdowiałą żonę Zofię, gospodarz.
5. Begiert Rozalia – z Józefowa, zmarła w dniu 21.04.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 45, wyrobnica, pozostawiła owdowiałego męża Marcina.
6. Białek Balbina – z Liskowa, zmarła w dniu 27.07.1852, c. Wojciecha i Agnieszki, lat 9, gospodarzy.
7. Biernacki Piotr – z Liskowa, zmarł w dniu 20.07.1852, s. Michała i Józefy, lat 6, gospodarzy.
8. Błaszczyk Ludwika – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 21.04.1852, c. Tomasza i Elżbiety , lat 20, pozostawiając po sobie owdowiałego męża Wawrzyńca, gospodarza.
9. Błaszczyk Michał – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 16.05.1852, s. Wawrzyńca i Ludwiki, 3m-ce, gospodarzy.
10. Błaszczyk Piotr – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 26.09.1852, s. Pawła i Marianny, lat 1, komorników.
11. Błaszczyński Stanisław – z Olendrów Liskowskich, zmarł w dniu 9.12.1852, s. Franciszka i Antoniny, lat 2, okupników.
12. Błąd w księgach.(brak nazwiska)
13. Borkowski Wawrzyniec – z Zakrzyna, zmarł w dniu 21.06.1852, syn niewiadomych rodziców popełnił samobójstwo, lat ?, wdowiec, zostający na służbie.
14. Borzęcka Jadwiga – z Młynowa, zmarła w dniu 9.06.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 90, wdowa, komornica.
15. Bronikowska Antonina – z Zarębowa( chodzi o lokalizację dworu), zmarła w dniu 3.09.1852, c. Jana i Marianny, lat 15, komorników.
16. Bronikowska Franciszka – z Józefowa, zmarła w dniu 3.07.1852, c. Tomasza i Józefy, lat 12, okupników.
17. Bruziak Agnieszka – z Liskowa, zmarła w dniu 1.08.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 70, wdowa, komornica.
18. Bruziak Kazimierz – z Liskowa, zmarł w dniu 17.08.1852, s. Jana i Marianny, lat 9, gospodarzy.
19. Bruź Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 21.07.1852, c. Antoniego i Katarzyny, lat 22, panna na służbie zostająca.
20. Bruź Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 29.08.1852, c. Szymona i Łucji, żyła trzy kwartały, komornicy.
21. Cel Marcin – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 16.09.1852, s. Andrzeja i Franciszki, lat 8, gospodarzy.
22. Cel Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 30.07.1852, c. Andrzeja i Elżbiety, lat 30, pozostawiwszy męża Jakuba, sołtysa.
23. Chęciński Filip – ze Swobody, zmarł w dniu 10.11.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 70, wdowiec, komornik.
24. Chojnacka Franciszka – z Zakrzyna, zmarła w dniu 16.09.1852, c. Michała i Jadwigi, lat 40, pozostawiła owdowiałego męża Andrzeja, komornika.
25. Chojnacka Józefa – z Zakrzyna, zmarła w dniu 13.06.1852, c. Andrzeja i Franciszki, lat 15, komorników.
26. Chojnacki Andrzej – z Zakrzyna , zmarł w dniu 20.09.1852, s. Jana i Apolonii, lat 50, wdowiec, gospodarz.
27. Cierniak Andrzej – z Liskowa, zmarł w dniu 12.10.1852, s. Baltazara i Petroneli, żył trzy kwartały, gospodarzy.
28. Cierniak Maciej – z Liskowa, zmarł w dniu 28.07.1852, syn niewiadomych rodziców, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę, gospodarz.
29. Cierpiatka Franciszka – z Zakrzyna , zmarła w dniu 21.09.1852, córka niewiadomego ojca i Wiktorii, lat 22, wdowa, komornica.
30. Cierpiatka Kacper – z Zakrzyna , zmarł w dniu 20.09.1852, s. Tomasza i Magdaleny, lat 25, wdowiec, komornik.
31. Cierpiatka Klara – z Zakrzyna, zmarła w dniu 15.09.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 60 wdowa, komornica.
32. Cierpiatka Łukasz – z Zakrzyna, zmarł w dniu 15.09.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 60, komornik
33. Ciesielski Wawrzyniec – z Małgowa, zmarł w dniu 10.1852, s. Walentego i Teresy, żył 3 m-ce, służących dworskich.
34. Czerwony Józef – z Liskowa, zmarł w dniu 15.07.1852, s. Franciszka i Marianny, lat 6, gospodarzy.
35. Czerwony Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 15.07.1852, s. Franciszka i Marianny, lat 3, gospodarzy.
36. Dobrzycki Antoni – z Olendrów Liskowskich, zmarł w dniu 27.07.1852, s. Józefa i Marianny, lat 28, pozostawiając owdowiałą żonę Katarzynę, Okupnik.
37. Domagała Marcin – z Liskowa, zmarł w dniu 17.07.1852, s. Stanisława i Agnieszki , lat 5, gospodarzy.
38. Dudkiewicz Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 26.07.1852, s Michała i Franciszki, lat 6, karczmarzy.
39. Durczyńska Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 8.08.1852, c. Andrzeja i Małgorzaty, lat 6, gospodarzy.
40. Dutkiewicz Tomasz – z Liskowa, zmarł w dniu 1.09.1852, s. Michała i Franciszki, lat 1, karczmarzy.
41. Dyba Józefa – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 3.09.1852, c. Marianny i ojca nieznanego, wyrobnicy.
42. Dyba Michał – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 18.08.1852, s. Wawrzyńca i Agnieszki, lat 7, komorników.\
43. Falczyński Walenty – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 1.09.1852, s. Szymona i Zuzanny, lat 2, stróży dworskich.
44. Fiałkowska Urszula – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 12,11.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 60, wdowa, komornica.
45. Gajewski Franciszek – z Liskowa, zmarł w dniu 29.07.1852, s. Mateusza i Marianny, lat 2, gospodarzy.
46. Gajewski Mateusz – z Liskowa, zmarła w dniu 31.07.1852, s. Franciszka i Marianny, lat 40, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę, komornik.
47. Gajewski Wawrzyniec – z Olendrów Liskowskich, zmarł w dniu 3.05.1852, s. Franciszka i Marianny, okupnik, pozostawiając po sobie owdowiałą żonę Mariannę.
48. Gierosz Wawrzyniec – z Liskowa, zmarł w dniu 19.07.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 70, wdowiec, komornik.
49. Glapina Marianna – z Zakrzyna, zmarła w dniu 25.09.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 80, wdowa, komornica.
50. Górska Barbara – z Liskowa, zmarła w dniu 25.07.1852, c. Walentego i Marianny z d. Aleksandrów, lat 33, pozostawiła owdowiałego męża Wawrzyńca, gospodarza.
51. Górska Domicella – z Józefowa, zmarła w dniu 11.09.1852, c. Andrzeja i Franciszki, lat 8, Okupników.
52. Górska Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 20.07.1852, c. Łuksza i Marianny, lat1, komorników.
53. Górska Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 23.07.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 60, pozostawiwszy owdowiałego męża Wojciecha, komornika.
54. Górski Andrzej – z Liskowa, zmarł w dniu 22.07.1852, s. Wawrzyńca i Barbary, lat 1, gospodarzy.
55. Górski Andrzej – z Liskowa, zmarł w dniu 30.07.1852, s. Wawrzyńca i Barbary, lat 1, gospodarzy.
56. Górski Łukasz – z Liskowa, zmarł w dniu 1.08.1852, s. Wojciecha i Marianny, lat 40, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę, komornik.
57. Górski Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 24.07.1852, syn nieznanych rodziców, lat 70, wdowiec, komornik.
58. Grabowska Antonina – z Liskowa, zmarła wdniu 29.07.1852, c. Ewy i ojca niewiadomego, żyła 3 m-ce, służącej na dworze.
59. Graczyk Ignacy  – Liskowa, zmarł w dniu 26.07.1852, s. Wojciecha i Marianny, lat6, komorników.
60. Grzywacz Feluś – z Liskowa, zmarł w dniu 6.07.1852, s. Franciszka i Elżbiety, lat 23, młodzian, przy rodzicach pozostający.
61. Haraśny Jan – z Liskowa, zmarł w dniu 27.07.1852, s. Antoniego i Marianny, lat 1, gospodarzy
62. Haraśny Marcin – z Liskowa, zmarł w dniu 29.12.1852, s. Jakuba i Łucji z Walaszów, lat 12, rodziców małżonków już nie żyjących,
63. Ignaczak Agnieszka – z Liskowa, zmarła w dniu 16.07.1852, c. Jakuba i Urszuli, lat 12, komorników.
64. Ignaczak Michalina – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 17.08.1853, c. Wojciecha i Marianny, żyła 3 dni, komornicy.
65. Ignasiak Franciszka – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 19.08.1852, c. Wojciecha i Marianny, lat 2,5, gospodarzy.
66. Jachowicz Ewa – z Koźlątkowa, zmarła wdniu 13.08.1852, c. Tomasza i Marianny, lat 18, panna przy rodzicach, służących dworskich.
67. Jagielska Marianna – z Żychowa, zmarła w dniu 10.08.1852, c. Wojciecha i Jadwigi, lat 1, gospodarzy.
68. Jagielski Franciszek – z Żychowa, zmarł w dniu 22.08.1852, s. Wojciecha i Marianny, lat 5, gospodarzy.
69. Jagieła Marcin – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 19.08.1852, s. Piotra i Urszuli, lat18, młodzian, żebrak.
70. Jakubasz Ignacy – z Liskowa, zmarł w dniu 12.08.1852, s. Walentego i Konstancji, lat 12, gospodarzy.
71. Jakubasz Walenty – z Liskowa, zmarł w dniu 1.08.1852, s. Wojciecha i Ewy, lat 60, pozostawił owdowiałą żonę Katarzynę, gospodarz.( pierwszy pochowany na cmentarzu cholerycznym.
72. Jan (nieznane) – z Liskowa, zmarł w dniu 2.08.1852, s. Walentego i Antoniny, lat 6, służących.
73. Janowski Wojciech – z Zakrzyna ,zmarł w dniu 19.10.1852, s. Jana i Antoniny, lat 2, fornali.
74. Jańczak Małgorzata – z Dembska, zmarła w dniu 10.11.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 60, wdowa, komornica.
75. Jarek Agnieszka –z Liskowa, zmarła w dniu 20.07.1852, c. Walentego i Józefy, lat 9, gospodarzy.
76. Jarek Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 23.07.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 40, pozostawiła owdowiałego męża Walentego, gospodarza.
77. Jarek Kazimierz – z Liskowa, zmarł w dniu 2.07.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 30, służący we dworze, pozostawił owdowiałą żonę Antoninę.
78. Jarek Łukasz – z Liskowa, zmarł w dniu 10.08.1852, s. Jakuba i Józefy, lat 3, gospodarzy.
79. Jarek Walenty – z Liskowa, zmarł w dniu 23.07.1852, s. Antoniego i Katarzyny, lat 40, wdowiec, gospodarz.
80. Jasiński Wojciech – z Dembska, zmarł w dniu 28.11.1852, s. Michała i Franciszki, lat 17, gospodarzy.
81. Józefiak Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 29.07.1852, c. Wojciecha i Elżbiety, lat 40, pozostawiła owdowiałego męża Andrzeja, gospodarza.
82. Kaczmarek Antoni – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 5.08.1852, s. Józefa i Katarzyny, lat 26, młodzian, gospodarzy.
83. Kaczmarek Jan – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 8.08.1852, s. Józefa i Katarzyny, lat 28, młodzian przy rodzicach, gospodarzy.
84. Kaczmarek Katarzyna – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 5.08.1852, c. Wojciecha i Franciszki z Zdobychów, lat 60, pozostawiła owdowiałego męża Józefa, gospodarz.
85. Kaczmarek Mateusz – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 25.08.1852, s. Andrzeja i Anastazji, lat 50, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę, gospodarz.
86. Kaczmarek Michalina – z Koźlątkowa zmarła w dniu 19.08.1852, c. Tomasza i Józefy, lat 12, zagrodników.
87. Kaczmarek Michalina – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 31.09.1852, c. Antoniego i Józefy, żyła 10 dni, służących dworskich.
88. Kaczmarek Stanisław – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 9.08.1852, s. Błażeja i Katarzyny, lat1, gospodarzy.
89. Kaczmarek Tomasz – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 7.10.1852, s. Wojciecha i Józefiny, żył 6 m-cy, służących dworskich.
90. Kaczmarek Wojciech – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 3.10.1852, s. Błażeja i Katarzyny, lat 3, ratai dworskich.
91. Kałach Marianna – z Dembska, zmarła 21.03.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 50, służąca we dworze.
92. Kesner Stanisław – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 25.08.1852 , s. Jana i Marianny, lat 9, komorników.
93. Kędzia Barbara – z Liskowa, zmarła w dniu 17.11.1852, c. Józefa i Franciszki, lat 1, komorników.
94. Kliber Katarzyna – z Liskowa, zmarła w dniu 22.07.1852, c. Franciszka i Apolonii, lat 50, panna na służbie pozostająca.
95. Klupa Magdalena – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 26.08.1852 , córka niewiadomych rodziców, lat 100, wdowa, komornica.
96. Knapiński Adam – z Liskowa, zmarł w dniu 26.07.1852, s. Marcina i Reginy z d. Knapińska, ksiądz proboszcz Parafii Lisków, lat 66, kanonik honorowy kaliski.( świadkowie; – Jakub Cel – sołtys, lat 26 i Ignacy Pawelec, lat 34, służący na probostwie)
97. Kocańska Anna – z Józefowa, zmarła w dniu 4.10.1852, c. Szczepana i Marianny, lat 7, komorników.
98. Kocański Mikołaj – z Józefowa, zmarł w dniu 4.10.1852, s. Walentego i Ewy, lat 27, czynszowników.
99. Kołodzińska Barbara – z Morgów Małgowskich, zmarła w dniu 21.06.1852, c Józefa i Marianny, mająca 2 m-ce, komorników.
100. Korycki Walenty – z Józefowa, zmarł w dniu 13.08.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 50, pozostawił owdowiałą żonę Barbarę, wyrobnik.
101. Kośla Adam – z Liskowa, zmarł w dniu 20.07.1852, s. Szymona i Anny, lat 40, pozostawiając owdowiałą żonę Mariannę, gospodarz.
102. Kośla Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 20.07.1852, c. Ignacego Katarzyny z d. Balcerów, lat 23, pozostawiając owdowiałego męża Sebastiana, gospodarza
103. Kowalczyk Fabian – z Kolonii Madalin, zmarł w dniu 11.08.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 50, pozostawił owdowiałą żonę Agnieszkę, czynszownik.
104. Kowalski Roch – z Liskowa, zmarł w dniu 25.07.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 60, pozostawiła owdowiałą żonę Mariannę, gospodarz.
105. Krakowski Walenty – z Żychowa, zmarł w dniu 24.05.1852, s. Izydora i Marianny, lat 40, pozostawiając owdowiałą żonę Katarzynę, komornik.
106. Krawiec Ignacy – z Liskowa, zmarł w dniu 10.08.1852, s. Wojciecha i Marianny, lat 1, komorników.
107. Królikowska Marianna – z Morgów Małgowskich, zmarła w dniu 11.05.1852, c. Józefa i Katarzyny, lat 7, komorników.
108. Królikowski Teofil – z Morgów Małgowskich, zmarł w dniu 5.06.1852, s. Andrzeja i Małgorzaty, lat 6, czynszowników.
109. Kujawiak Konstanty – ze Swobody, zmarł w dniu 20.04.1852, s. Wiktorii, komornicy, lat 20.
110. Kulas Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 20.07.1852, c. Jakuba i Katarzyny, lat 40, pozostawiła owdowiałego męża Stanisława, gospodarza.
111. Kuś Kazimierz – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 18.06.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 80, komornik, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę.
112. Kwiecińska Antonina – z Zakrzyna, zmarła w dniu 16.09.1852, c. Franciszka i Ewy, lat 9, kowali.
113. Lipska Stefania – z Liskowa, zmarła w dniu 22.07.1852, c. Michała i Józefy, lat 12, współwłaścicieli wsi Lisków.
114. Lis Ignacy – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 24.08.1852, s. Andrzeja i Zofii, lat 1, komorników.
115. Łyskanowska Franciszka – z Liskowa, zmarła w dniu 24.07.1852, c. Błażeja i Anastazji, lat26, pozostawiwszy owdowiałego męża Jakuba, gospodarza.
116. Łyskanowska Łucja – z Liskowa, zmarła w dniu 31.07.1852, c. Jana i Marianny, lat 38, pozostawiła owdowiałego męża Wojciecha, gospodarza.
117. Maciaszek Agnieszka – ze Swobody, zmarła w dniu 26.04.1852, c. Bartłomieja i Emilii, 3 tygodnie, karczmarzy.
118. Maciaszek Emilia – ze Swobody, zmarła w dniu 26.04.1852, c. Kazimierza i Tekli z d. Kugler, lat 20, pozostawiając po sobie owdowiałego męża Bartłomieja , karczmarza.
119. Maciaszek Stanisław – ze Swobody, zmarł w dniu21.04.1852, s. Bartłomieja i Emilii, lat 30, czynszownik.
120. Maciejowska Marianna – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 14.09.1852, c. Macieja i Antoniny, lat 2, gospodarzy.
121. Madziarek Katarzyna – z Zakrzyna, zmarła w dniu 25.09.1852, c. Tomasza i Petroneli, lat 1, komorników.
122. Majdański Józef – z Tomaszewa, zmarł w dniu 30.08.1852, s. Pawła i Katarzyny, żył 6 m-cy, okupników.
123. Majdański Piotr – z Liskowa, zmarł w dniu 27.07.1852, s. Jana i Cecylii, lat 5, komornicy.
124. Marciniak Agnieszka – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 26.08.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 70, wdowa, komornica.
125. Marciniak Józefa – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 18.12.1852, c. Michała i Józefy, żyła 3 kwartały, służących dworskich.
126. Marciniak Katarzyna –z Koźlątkowa, zmarła w dniu 10.08.1852, c. Mikołaja i Józefy, lat 3 ,  służących dworskich.
127. Marek Jan – z Liskowa, zmarł w dniu 3.11.1852, s. Franciszka i Łucji, żył 6 m-cy, gospodarzy.
128. Markiewicz Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 30.06.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 42, fornal służący we dworze.
129. Maryjańska Marianna – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 24.09.1852, c. Antoniego i Konstancji, lat 7, komorników.
130. Matuszczak Katarzyna – z Małgowa, zmarła w dniu 11.10.1852, córka nieznanych rodziców, lat 54, wdowa, wyrobnica.
131. Matuszewski Piotr, -z Liskowa, zmarł w dniu 26.07.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 34, pozostawiwszy owdowiałą żonę Katarzynę, bednarz.
132. Mąkina Agata – z Żychowa, zmarła w dniu 23.10.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 80, wdowa, komornica.
133. Mąkosza Jadwiga – z Liskowa, zmarła w dniu 31.07.1852, c. Wincentego i Brygidy z Smolińskich, lat 36, pozostawiła owdowiałego męża Kazimierza, gospodarza.
134. Mąkosza Łukasz – z Liskowa, zmarł w dniu 30.07.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 60, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę z Jakubaszów, gospodarz.
135. Mąkosza Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 4.08.1852, c. Wojciecha i Ewy z Jakubaszów, lat 50, wdowa, komornica.
136. Mąkosza Michał – z Liskowa, zmarł w dniu 30.07.1852, s. Kazimierza i Konstancji, lat 1, gospodarzy.
137. Mąkowska Agnieszka – z Liskowa, zmarła w dniu 21. 07.1852,córka niewiadomych rodziców, lat 80, wdowa, komornica.
138. Michalak Agnieszka – w Józefowie, zmarła w dniu 16.02.1852, c. Wawrzyńca i Marianny z d. Przybylak, lat 23, pozostawiła owdowiałego męża Ignacego, czynszownika.
139. Michalak Marianna – z Józefowa, zmarła 27.02.1952, c. Ignacego i Agnieszki, lat 1, czynszowników.
140. Mocna Anastazja – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 16.09.1852, c. Grzegorza i Franciszki, lat 40, na służbie.
141. Mocna Monika – z Liskowa, zmarła w dniu 24.07.1852, c. Wojciecha i Ewy z d. Jakubaszów, lat 40, pozostawiwszy owdowiałego męża Stanisława, gospodarza.
142. Mosioł Grzegorz – z Liskowa, zmarł w dniu 4.08.1852, s. Piotra i Marianny, lat 12, gospodarzy.
143. Mosioł Tomasz – z Liskowa, zmarł w dniu 27.07.1852, s. Piotra i Marianny, lat 7, gospodarzy.
144. Nankiewicz Franciszek – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 25.08.1852, s. Mikołaja i Marianny, lat 31, kowal.
145. Napadłek Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 20.09.1852, c. Walentego i Zofii, lat 1, gospodarzy.
146. Napadłek Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 28.07.1852, c.Walentego i Zofii, lat 5, gospodarzy.
147. Napadłek Konstancja – z Liskowa, zmarła w dniu 23.09.1852, c. Walentego i Zofii, lat 4, gospodarzy.
148. Napadłek Zofia – z Liskowa, zmarła w dniu 28.07.1852, c. Macieja i Marianny z d. Cierniaków, lat 23, pozostawiła owdowiałego męża Walentego, gospodarza.
149. Napiralska Urszula – z e Strzałkowa, zmarła w dniu 31.10. 1852, c. Franciszka i Jadwigi z Dębowskich, lat 39, pozostawiła owdowiałego męża Walentego, owczarza.
150. Niewiadomski Józef – z Józefowa, zmarł w dniu 13.08.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 10, służący.
151. Niwińska Tekla – ze Swobody, zmarła w dniu 20.03.1852, córka niewiadomych rodziców, lat50, wdowa, komornica.
152. Nowacka Józefa – z Młynowa ( ?), zmarła w dniu 11.09.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 26, pozostawiła owdowiałego męża Wojciecha, komornika ( Młynów przysiułek? )
153. Nowacki Michał – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 13.10.1852, syn nieznanych rodziców, lat 50, pozostawił owdowiałą żonę Teklę, murarz.
154. Nowicki Franciszek – z Zakrzyna, zmarł w dniu 16.10.1852, s. Michała i Rozalii, żył 6 m-cy, komorników.
155. Olek Antonina – z Liskowa, zmarła w dniu 27.07.1852, c. Sebastiana i Konstancji, lat 3, gospodarzy.
156. Pakuła Franciszek – z Zakrzyna , zmarł w dniu 17.10.1852, s. Stefana i Wiktorii, żył 7 tygodni, komorników.
157. Pawelec Walenty – z Liskowa, zmarł w dniu 22.07.1852, s. Mateusza i Wiktorii, lat 1, komorników.
158. Pawelec Wiktoria – z Liskowa, zmarła w dniu 21.07.1852, c. Wojciecha i Małgorzaty, lat 21, pozostawiwszy owdowiałego męża Mateusza, gospodarza.
159. Pawelec Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 20.07.1852, s. Jana i Franciszki, lat 7, gospodarzy.
160. Piekarski Józef – z Żychowa, zmarł w dniu 4.09.1852, syn nieznanych rodziców, lat 60, pozostawił owdowiałą żonę Konstancję, gospodarz.
161. Piotrowa Urszula – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 6.02.1852, wdowa, niewiadomych rodziców, lat 50, żebraczka.
162. Pleśnierowicz Szymon – w Liskowie, zmarł w dniu 23.01.1852, s. Jana i Petroneli, lat 10, gospodarzy na roli.
163. Polewiak Michał – z Zakrzyna- Glapieniec, zmarł w dniu 7.08.1852, s. Wojciecha i Teresy, lat 24, Okupników.
164. Prymus Szymon – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 28.07.1852, s. Błażeja i Faustyny, lat 3, komornicy.
165. Przybylska Franciszka – z Liskowa, zmarła w dniu 27.07.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 39, wdowa, karczmarka.
166. Przybylski Leon – z Liskowa, zmarł w dniu 15.06.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 46, karczmarz, pozostawił owdowiałą żonę Franciszkę.
167. Przybyła Jan – z Zakrzyna, zmarł w dniu, 8.10.1852, s. Jakuba i Józefy, lat 1, ratai dworskich.
168. Przybyła Józefa – z Zakrzyna, zmarła w dniu 11.10. 1852, córka niewiadomych rodziców, lat36, pozostawiając owdowiałego męża Jakuba, rataja dworskiego.
169. Przybyła Wawrzyniec – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 31.10.1852, s. Kazimierza i Kunegundy, lat 2, gospodarzy.
170. Ptasiński Tomasz – ze Strzałkowa, zmarł w dniu 10.08.1852, s. Wawrzyńca i Antoniny, lat 4, gospodarzy.
171. Pyzalski Paweł – z Zakrzyna, zmarł w dniu 25.09.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 80, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę, komornik.
172. Radzimiński Ignacy – z Liskowa, zmarł w dniu 18.07.1852, s. Piotra i Tekli, lat 58, współwłaściciel wsi Lisków, pozostawiła owdowiałą żonę Pelagię z d. Dobrzyńskich.
173. Radzińszczak Józef – z Zakrzyna- Glapieńca, zmarł w dniu 25.08.1852, s. Antoniego i Franciszki, lat 15, okupników.
174. Ratajczyk Tomasz – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 30.09.1852, s. Franciszka i Katarzyny, lat 5, komorników.
175. Rodzińszczak Marianna – z Zakrzyn – Glapieniec, zmarła w dniu 6.09.1852. c. Antoniego i Franciszki, lat 12, czynszowników – okupników?
176. Różański Szymon – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 23.10.1852, s. Kaspra i Julianny, lat 3, komorników.
177. Siwiak Walenty – z Dembska, zmarł w dniu 21.03.1952, syn niewiadomych rodziców, lat 70, żebrak, pozostawił owdowiałą żonę Dorotę
178. Skonieczna Małgorzata – z Liskowa, zmarła w dniu 17.07.1852, c. Benedykta i Katarzyny z d. Koziołowa, lat 33, pozostawiła owdowiałego męża Michała , gospodarza.
179. Skonieczna Regina – z Liskowa, zmarła w dniu 27.07.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 40, wdowa, komornica.
180. Skonieczna Zofia – z Liskowa, zmarła w dniu 19.07.1852, c. Michała i Małgorzaty, żyła 3 m-ce, gospodarzy.
181. Skonieczny Antoni – z Liskowa, zmarł w dniu 25.07.1852, syn niewiadomych rodziców, pozostawił owdowiałą żonę Reginę, komornik.
182. Skrzypiński Leopold – z Zakrzyna, zmarł w dniu 23.02.1852, s. Niepomucena i Małgorzaty z d. Kowali, lat 1,5, komorników
183. Smoliński Józef – z Liskowa, zmarł w dniu 30.07.1852, s. Walentego i Julianny, nauczyciel Szkoły Elementarnej, lat 41, pozostawił owdowiałą żonę Mariannę.
184. Sobiruń Józefa – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 7.10. 1852, c. Stefana i Marianny, lat 20, komorników.
185. Spiżyk Antoni – z Liskowa, zmarł w dniu 16.07.1852, s. Kazimierza i Michaliny, lat 3, komorników.
186. Spiżyk Kazimierz – z Liskowa, zmarł w dniu 20.07.1852, s. Tomasza i Jadwigi, lat 30, komornik.
187. Spiżyk Magdalena – z Liskowa, zmarła w dniu 14.04.1852, c. Franciszka i Małgorzaty, lat 30, komornica, pozostawiła owdowiałego męża Kazimierza.
188. Stysiak Elzbieta – z Dembska, zmarła w dniu 15.09.1852, c. Walentego i matki niewiadomego pochodzenia, lat 32, pozostawiła owdowiałego męża Antoniego, komornika.
189. Szambelański Michał – z Dembska, zmarła w dniu 20.09.1852, s. Karola i Tekli z Szambelańskich, żyła 2 tygodnie, fornal.
190. Szczepański Marcin – ze Swobody, zmarł w dniu 27.09.1852, s. Franciszka i Marianny, lat 10, ratai dworskich.
191. Szkudlarek Izydor – z Małgowa, zmarł w dniu 18.03.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 68, wdowiec, żebrak.
192. Szkudlarek Michał – z Olendrów Liskowskich, zmarł w dniu 26.10.1852, s. Piotra i Franciszki, lat 3, okupników.
193. Szkudlarek Piotr – w Olendrach Liskowskich, zmarł w dniu 3.02.1852, syn nieznanych rodziców, lat 60, okupnik, pozostawił wdowę Franciszkę.
194. Śniegowska Justyna – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 9.10.1852, c. Mikołaja i Marianny, lat 15, na służbie.
195. Święcicka Michalina – z  Olendrów Liskowskich, zmarła w dniu 5.12.1852, c. Józefy Święcickiej ojca nieznanego, lat 1, komornicy.
196. Tanaś Jadwiga – z Liskowa, zmarła w dniu 25.07.1852, c. Augustyna i Katarzyny z d. Duszyńska, lat 40, pozostawiwszy owdowiałego męża Łukasza , komornika.
197. Tomaszewska Anna – z Tomaszewa, zmarła w dniu 30.06.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 80, zamieszkała przy synie , okupniku.
198. Tomaszewska Marianna – z Tomaszewa, zmarł w dniu 25.05.1852, c. Józefa i Józefy, 2 tygodnie, okupników.
199. Tomczykowa Monika – z Dembska, zmarła w dniu 2.03.1852, córka niewiadomych rodziców, lat 70, żebraczka.
200. Trzebiński Piotr – z Żychowa, zmarł w dniu 14.05.1852, s Teodora i Łucji, lat 1,5, gospodarzy.
201. Trzebiński Stanisław – z Liskowa, zmarł w dniu 21.07.1852. s. Jana i Barbary, lat 40, pozostawił owdowiałą żonę Katarzynę, gospodarz.
202. Trzebiński Wawrzyniec – z Olendrów Liskowskich, zmarł w dniu 20.10.1852, s. Wojciecha i Elżbiety, lat1, okupników.
203. Twardowski Piotr – z Zakrzyna, zmarł w dniu 3.03.1852, s Jana i Urszuli, lat 7, komorników.
204. Ukleja Marianna – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 17.08.1852, c. Tomasza i Józefy, lat 2, gospodarzy.
205. Ukleja Tomasz –ze Strzałkowa, zmarł w dniu 24.08.1852. s. Jana i Marianny, lat 30, pozostawił owdowiałą żonę Józefę, gospodarz.
206. Walasz Anna – z Liskowa, zmarła w dniu 20.07.1852, c. Jakuba i Jadwigi, lat 2, komorników.
207. Walasz Antonina – z Liskowa, zmarła w dniu 15.07.1852, c. Jakuba i Józefy, lat 3, gospodarzy.
208. Walasz Brygida – z Liskowa, zmarła w dniu 20.07.1852, c. Franciszka i Michaliny z d. Michalaków, lat 70 wdowa, komornica.
209. Walasz Elżbieta – z Liskowa, zmarła w dniu 5.08.1852, córka rodziców niewiadomego pochodzenia, lat 50, pozostawiła owdowiałego męża Andrzeja, komornika.
210. Walasz Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 18.08.1852, c. Antoniego i Franciszki, lat 20, gospodarzy nasłużcie zostający.
211. Walasz Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu 23.07.1852, c. Jana i Elżbiety, lat 33, pozostawiwszy owdowiałego męża Jakuba, gospodarza.
212. Walasz Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 17.08.1852, c. Jakuba i Józefy, lat 1, zagrodników.
213. Walasz Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 25.06.1852, s. …lat 73, komornik, pozostawił owdowiałą żonę Brygidę.
214. Walczak Józefa – z Liskowa, zmarła w dniu.9.05.1852, c. Antoniego i Marianny, lat 36, pozostawiając po sobie owdowiałego męża Józefa, komornika.
215. Walczyński Wawrzyniec – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 20.09.1852, s. Szymona i Zuzanny, lat 7, służących dworskich.
216. Warecki Roch – z Zakrzyna, zmarł w dniu 20.09.1852, s. Szymona i Katarzyny, żył 7 tygodni, fornali dworskich.
217. Wesołowski Franciszek –z Liskowa, zmarł w dniu 16.08.1852, s. Walentego i Anny, lat 7, kowali.
218. Wesołowski Wojciech – z Liskowa, zmarł w dniu 24.08.1852, s. Walentego i Anny, lat 10, kowali.
219. Wichorska Barbara – z Liskowa, zmarła wdniu 27.07.1852, c. Mateusza i Łucji, lat 44, pozostawiła owdowiałego męża Szczepana, komornika.
220. Wichorska Katarzyna – z Liskowa, zmarła w dniu 23.07.1852, córka rodziców niewiadomego pochodzenia, lat70, pozostawiając owdowiałego męża Błażeja, komornika.
221. Wichorski Błażej – z Liskowa, zmarł w dniu 27.07.1852, syn niewiadomych rodziców, lat 70, wdowiec, komornik.
222. Wiczewski Józef – z Liskowa, zmarł w dniu 22.07.1852, s. Rocha i Józefy, lat 60, były major Wojsk Polskich, pobierający wsparcie od Rządu, pozostawiła owdowiałą żonę Mariannę z d. Solikiewiczów.
223. Wieczerska vel Nieczerska Marianna – z Liskowa, zmarła w dniu 6.09. 1852, córka nieznanych rodziców, lat 58, wdowa, właścicielka domu w Kaliszu w Liskowie zamieszkała.
224. Włośniak Marianna – z Józefowa, zmarła w dniu 30.04.1853, córkę niewiadomych rodziców, lat 57, wdowa, komornica.
225. Wojciechowska Marianna, – z Olendrów Liskowskich, zmarła w dniu 19.10.1852, c. Wojciecha i Wiktorii, lat 2, okupników.
226. Wojtasik Szymon – z Małgowa, zmarł w dniu 15.06.1852, s. Michała i Agnieszki, lat 1, służących na dworze.
227. Wroniak Tomasz – z Małgowa, zmarł w dniu 10.03.1852, s. Tomasza i Marianny, lat 1, komorników
228. Wronikowska Katarzyna – z Józefowa, zmarła w dniu 16.11.1852, c. Tomasza i Józefy, lat 1, okupników.
229. Wypyszyńska Franciszka – ze Strzałkowa, zmarła w dniu 17.09.1852, c. Ignacego i Marianny, lat 2, komornicy.
230. Zabawa Ignacy – w Małgowie, zmarł w dniu 3.02.1852, s Mateusza i Małgorzaty, służący dworski, lat 24.
231. Zambroziak Józefa – z Zakrzyna, zmarła w dniu 7.03.1852, c. Walentego i Katarzyny, lat 10, utrzymujących się z rąk pracy swojej.
232. Zdobych Julianna – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 28.11.1852, c. Szymona i Marianny, żyła 2 m-ce, służących dworskich.
233. Zdobych Katarzyna – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 7.09.1852, c. Kazimierza i Marianny, lat 17, pozostawiła owdowiałego męża Tomasza, gospodarza.
234. Zdobych Michał – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 31.10. 1852, s. Marcina i Teodory, żył 6 tygodni, fornali dworskich.
235. Zimniak Franciszek – z Koźlątkowa, zmarł w dniu 20.10.1852, s. Jana i Józefy, lat 8, służących dworskich.
236. Zimniak Katarzyna – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 12.11.1852, c Tomasza i Katarzyny, lat 1, służących dworskich.
237. Zimniak Marianna – z Koźlątkowa, zmarła w dniu 7.11.1852, c. Walentego i Petroneli, lat 14, gospodarzy.

cmentarz choleryczny w Liskowie

Zamieszczamy poniżej wyjaśnienie Pana Ferenca, jakże ważne, bo przy każdym nazwisku jest tez podany „zawód” a może inaczej charakter wykonywanej pracy, aby i nasi czytelnicy mogli bardziej zrozumieć ów spis.

„Ponieważ w sporządzanych aktach występuje określenie zawodów rolniczych XVIII i IXX wieku, takich, jak :„okupnik” „czynszownik”, „ komornik” zrobiłem rekonesans po terenach które zamieszkiwali nasi praprapradziadowie.                                                             Sporo okupników i czynszowników było we wsiach na „prawie olęderskim”. Osadnictwo olęderskie zwane też holenderski było ruchem kolonizacyjnym. „Olędry” albo „Olendry” – były nazwą osad zakładanych przeważnie na nizinach obfitujących w łąki i pastwiska sprzyjające hodowli bydła. Tereny zamieszkałe przez przodków bardzo odpowiadają zmianom, jakie nastąpiły w Królestwie Polskim po roku 1848, kiedy zniesiono „ukaz o oczynszowani”(forma opłaty, okupu za odrabiana pańszczyznę). Myślę, że nasi przodkowie z „wyrobnika” przekształcali się w np.: „okupnika”.                                       Świadczy o tym także zmiana zamieszkania członków rodziny, na „Olędry Liskowskie”( a także Olendry Zakrzyńskie, Olendry Lipickie). Teraz być może zajmowali się osuszaniem bagien lub karczowaniem lasu. Takie wsie powstałe na karczunkach leśnych oraz bagnach posiadały rozproszona zabudowę. Olędrzy byli, więc ludźmi wolnymi. Nie musieli odrabiać pańszczyzny. Właściciel ziemi zwalniał takich osadników na kilkadziesiąt lat z płacenia czynszu. Był to rodzaj długoterminowej dzierżawy ( ok. 30-40 lat), w zależności od tego w jak trudnym terenie powstawała osada, zagroda.                                                                        Wspomniane tereny obfitują w duże obszary pokładów torfu i słynęły z ich wydobycia. Szukając korzeni mojego rodu trafiłem na takie zmiany. Często w aktach metrykalnych zapisane był status zawodowy osoby wymienianej;         

• „ wyrobnik”, czyli osoba wynajmująca się do prac fizycznych.
• „ raitan”, czyli najemny robotnik pracujący u bogatych chłopów i folwarkach. Był także służącym we dworze lub karczmie.
• „ fornal” jest nam bliższe, choć ten zwód był znaczący. Był to człowiek opiekujący się końmi, ich wyżywieniem, uprzężą, stajnią i powozem. Do jego obowiązków należało także powożenie właściciela. Z literatury wiemy, że zawód ten pozwalał na utrzymanie rodziny. Jednak stanowił także pokusę w postaci podkradania zboża koniom i sprzedawania go z zyskiem, co było naganne i prowadziło do konfliktów.                             

Ponadto pragnę uzupełnić wiedzę czytelnika o nazwy niektórych miejscowości, które wówczas obowiązywały; Olendry Liskowskie( Budy Liskowskie I i II) lub Morgi Małgowskie( Małgów)”

Pomnik upamiętniający ofiary zarazy

 3 lata temu po 160 latach upamiętniono w Liskowie teren gdzie kiedyś był choleryczny cmentarz. Na stronie gminy możemy doczytać, że „Przez wiele lat miejsce to było zaniedbane i zapomniane, choć spoczywa tam około 100 osób zmarłych w czasie epidemii cholery w naszym regionie w 1852 roku. W dawnych czasach na miejscu pochówku postawiono drewniany choleryczny krzyż, który w czasie II wojny światowej został zniszczony przez okupanta. Po wojnie Wojciech Trzebiński postawił ponownie krzyż i stał on niewidoczny wśród drzew przez wiele lat. Chcąc zachować pamięć o osobach zmarłych w czasie epidemii cholery w naszym regionie i pochowanych w Liskowie, Samorząd Gminy Lisków i Gminny Ośrodek Kultury w Liskowie, w ramach kultywowania i ochrony dziedzictwa narodowego, podjęli inicjatywę upamiętnienia miejsca pochówku tych osób”.

23 kwietnia 2017 r. odbyło się uroczyste poświęcenie „cmentarza cholerycznego” w Liskowie przy ul. Antoniego Szewczyka, którego dokonał Proboszcz Parafii Lisków ks. Andrzej Antoni Klimek. W uroczystości poświęcenia wzięli udział: Wójt Gminy Lisków Pani Maria Krawiec, Sekretarz Gminy Lisków Pani Katarzyna Włodarczyk, Przewodniczący Rady Gminy Lisków Pan Aleksander Tomalak, Kierownik Zakładu Aktywności Zawodowej „Swoboda” Pan Karol Matczak, Kierownik Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej Pani Bożena Humelt, Dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Liskowie Pani Elżbieta Aleksander oraz mieszkańcy Liskowa. Uroczystość rozpoczęła się modlitwą, po której nastąpiło poświęcenie cmentarza i tablicy upamiętniającej miejsce pochówku. Na koniec członkowie Orkiestry Dętej w Liskowie w osobach Piotr Kusiak i Piotr Szmajdziński zagrali „Ciszę”.

Dobrze się stało, że pamięć o ofiarach cholery została zachowana a miejsce ich spoczynku oznaczone, wszak każdy cmentarz zasługuje na odpowiedni mu szacunek.

Reasumując obecna epidemia to nie pierwsza, z jaka przyszło się zmierzyć ludziom i pewnie nie ostatnia, jeśli tylko zachowamy zdrowy rozsądek to wszystko jakoś przetrwamy niezależnie od tego, jakie będą skutki.

NA KONIEC BARDZO BYŚMY CHCIELI PODZIĘKOWAĆ ZA DOSTARCZONĄ NAM MNOGOŚĆ INFORMACJI OD PANA STEFANA FERENCA.

Bibliografia

Nieocenione informacje od Pana Stefana Ferenca

Cholera, jej dawniejsze epidemie u nas, przyczyny, objawy i leczenie”- opracowanie Dzierżawski, Hewelke, Janowski i Zawadzki

„O środkach zaradczych w epidemii cholery w roku 1852 w Królestwie Polskim, przedsiębranych z dołączeniem wiadomości i statystycznych lekarskich”.

http://teatrnn.pl/instrukcja/kataklizmy-i-pomory-w-lublinie/

Wacław Karczewski-  „ Lisków. Dzieje jednej wsi polskiej”.

http://irenakuczynska.pl/ciagu-dwoch-miesiecy-roku-1852-cholere-zmarl-osmy-obywatel-miasta-pleszewa/

„Kieszonkowa kroniczka historyczna miasta Kalisza” Adam Chodyński

Polecane artykuły:

Przespolew Pański i Przespolew Kościelny Wspomnienia Antoniny Matczak Żniwo śmierci w dawnym Liskowie Lisków – Ponad 700 lat istnienia